Τα κύρια
διδάγματα της πλατωνικής παιδείας
Ευαγγελία
Μαραγγιανού –Δερμούση
(απόσπασμα από το βιβλίο
της «ΠΛΑΤΩΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ»
Η παιδεία είναι για
τον Πλάτωνα η κατεξοχήν πολιτική πράξη της φιλοσοφίας
και συγχρόνως η κύρια τροφή της ψυχής. Γι’ αυτό άλλωστε και η
πλατωνική φιλοσοφία έχει
ως στόχο της την ορθή παιδεία και την αρμόζουσα
πολιτεία.
Η παιδεία, το
θεϊκότερο πράγμα που σκέφθηκε ποτέ ο άνθρωπος, διακρίνει
το ελεύθερο, μορφωμένο με τη φιλοσοφία άτομο, από τον τεχνίτη που έχει
μόνο μία σχετική,
πρακτική και περιορισμένη γνώση:
«Οὐκ ἐπί τέχνῃ... ὡς δημιουργός... ἀλλά ἐπί παιδείᾳ, ὡς τόν ἰδιώτην καί τόν
ἐλεύθερον πρέπει»1.
(Γιατί εσύ την εκπαίδευσή
σου σε καθεμιά από αυτές τις περιπτώσεις δεν την πήρες για επάγγελμα, για να
εργαστείς ως τεχνίτης, αλλά την πήρες για μόρφωση όπως είναι ταιριαστό να κάνει
ο ανειδίκευτος και ελεύθερος πολίτης.)
Το να εκπαιδεύουμε όπως αρμόζει τους νέους σημαίνει να κάνουμε τα σώματα
και τις ψυχές τους όσο ωραιότερα μπορούν να γίνουν. Και ο καλύτερος
παιδαγωγός είναι ο
φιλόσοφος, ο οποίος οδηγεί τους μαθητές του στην αλήθεια
και το αγαθό.
Ας δούμε τώρα ποια είναι
τα κύρια διδάγματα της πλατωνικής παιδείας:
1.
Ό άνθρωπος πρέπει να έχει σε κάθε του
εκδήλωση την έννοια τής αρμονίας, του
μέτρου
και της
αναλογίας.
Η ασυδοσία φθείρει το σώμα, ενώ η
αμετρία καταστρέφει την ψυχή και αφανίζει την πολιτεία2.
2.
Δεν νοείται παιδεία χωρίς
πειθαρχία.
Όσο ευφυής και αν είναι κάποιος
δεν μπορεί να καλλιεργήσει σωστά τις ικανότητες και την προσωπικότητα
του παρά μόνο αν πειθαρχήσει:
α)
στις επιταγές της νόησης, καθιστάμενος
άρχοντας του εαυτού του·
β) στις υποδείξεις του δασκάλου του·
γ) στις
ηθικές αρχές που του
επιβάλλονται από τον ορθό λόγο·
δ) στις αποφάσεις
της πολιτείας και στο γενικό συμφέρον.
Αν δεν το κάνει
αυτό κινδυνεύει να
υποδουλωθεί στα πάθη του
και να χάσει την ελευθερία του τόσο ως άτομο
όσο και ως πολίτης:
«Ἡ ἄγαν
ἐλευθερία ἕοικεν οὐκ εἰς ἄλλο τι ἤ εἰς ἄγαν
δουλείαν μεταβάλλειν καί ἰδιώτῃ καί πόλει»3.
(Έτσι η υπερβολική
ελευθερία φαίνεται ότι δεν γυρίζει σε τίποτα άλλο παρά σε υπερβολική δουλεία και
για τον πολίτη και για την πόλη.)
Και στην
εκπαίδευση η λανθασμένη εκτίμηση της ελευθερίας παρεμποδίζει την παιδεία. Ο
ίδιος ο Πλάτων στιγματίζει την πολιτεία
εκείνη στην οποία δάσκαλοι και γονείς είναι υπερβολικά επιεικείς με τους νέους:
«διδάσκαλός τε
ἐν τῷ τοιούτῳ φοιτητάς φοβεῖται καί
θωπεύει, φοιτηταί τε διδασκάλων ὀλιγωροῦσιν, οὕτω δέ καί
παιδαγωγῶν... οἱ
δέ γέροντες συγκαθιέντες τοῖς νέοις εὐτραπελίας τε καί
χαριεντισμοῦ ἐμπίμπλανται μιμούμενοι τούς
νέους ἵνα δε μη δοκῶσιν ἀηδεῖς εἶναι μηδέ δεσποτικοί.»4.
(Ο δάσκαλος φοβάται με αυτές τις συνθήκες τους
μαθητές και τους χαϊδολογάει, κι οι μαθητές πάλι δε δίνουν στους δασκάλους τους
καμία σημασία, το ίδιο και σ’ εκείνους που τους επιτηρούν…ενώ
από την άλλη πλευρά οι γέροντες συναγελάζονται με τους νέους αστειεύονται και
χαριεντίζονται μαζί τους και προσπαθούν να μιμούνται τα φερσίματα των νέων για
να μη δίνουν την εντύπωση πως είναι δυσάρεστοι και καταπιεστικοί.)
Η γνώση που
προάγει και
ελευθερώνει απαιτεί υπακοή, εργατικότητα, καθώς και αναγνώριση της
διαφοράς που υπάρχει ανάμεσα στον
παιδαγωγό και τον παιδαγωγούμενο,
διαφορά που δεν εμποδίζει τη στενή συγγένεια των χαρακτήρων τους ούτε
την αμοιβαία φιλία πού αναπτύσσουν οι δυο
τους και που συχνά φθάνει στο φιλοσοφικό έρωτα3.
3.
Ο εκπαιδευόμενος πρέπει ν’ αποβλέπει πάντα στο Ιδανικό της
καλοκαγαθίας
πρέπει δηλαδή να μορφώνεται έτσι ώστε
να γίνεται «καλός καγαθός»· και με το «ἀγαθός»
δεν εννούμε μόνο ικανός σε κάποιο τομέα ή απλά
ευφυής· εννοούμε κυρίως ότι ο νέος πρέπει να
γίνει ενάρετος, δηλαδή να γνωρίσει τις
απόλυτες αξίες και να γίνει ο άξιος εκφραστής τους μέσα στην
κοινωνία. Μόνο αν αυτός αγαπήσει τόσο τις
αιώνιες Ιδέες ώστε να προσπαθήσει να τις εφαρμόσει με όλες του τις
δυνάμεις μέσα στην πόλη, θα γίνει πραγματικά ευτυχισμένος5.
1. ΠΛΑΤΩΝΟΣ,
Πρωταγόρας, 312β
2. ΠΛΑΤΩΝΟΣ,
Πολιτεία, ΙII
401
d
– 412 a
3. ΠΛΑΤΩΝΟΣ,
Πολιτεία
VIII
564 a
4. ΠΛΑΤΩΝΟΣ,
Πολιτεία
VII
563 a
