Ο Ησίοδος και
το ήθος των γυναικών
Στην εφημερίδα «Το Βήμα» της 23ης Φεβρουαρίου 1997 (σελ.
48/16) καταλογίζεται μισογυνισμός στον Ησίοδο, ποιητή
ένδοξο και μέγα παιδαγωγό των Ελλήνων («...
Ἠσίοδ'
ἀνθρώποις
μέτρον
ἔχων
σοφίης»). Ιδού τι γράφεται: «Ο Ησίοδος...
τόσο στη Θεογονία όσο και στα Εργα και Ημέραι
καταδικάζει το γυναικείο φύλο ως υπεύθυνο για όλα τα
δεινά που βρίσκουν τον άνθρωπο. Η Πανδώρα, από την οποία
κατάγεται το γένος των γυναικών, είναι ουσιαστικά η
τιμωρία που έστειλε ο Δίας στους ανθρώπους. Οι γυναίκες,
κατά τον Ησίοδο, είναι μια "μεγάλη συμφορά για τους
θνητούς, σύντροφοι όχι της φτώχειας, αλλά της
περίσσειας" (Θεογονία 570 κ.επ.). Ορθώς η
σύγχρονη φιλολογική κριτική τον έθεσε και αυτόν
ανενδοιάστως στη χορεία των μισογύνηδων της
λογοτεχνίας».
Η συντάκτρια παρασύρθηκε από τη «σύγχρονη φιλολογική
κριτική» στη μειωτική αυτή για τον Ησίοδο ερμηνεία των
περί του ήθους των γυναικών στίχων του. Προς αποφυγή
μελλοντικά του ίδιου ολισθήματος παραπέμπω τη συντάκτρια
στο βιβλίο μου του 1982 Μελετήματα Φιλοσοφίας ΙΙΙ,
σελ. 44 κ.επ. Αξίζει όμως να εκθέσω συνοπτικά τι φρονεί
ο Ησίοδος περί γυναικών.
Είναι αλήθεια ότι κατά Ησίοδον η Πανδώρα πλάσθηκε με την
εντολή του Διός και δωρήθηκε στους άνδρες (και όχι στους
ανθρώπους) προς τιμωρία τους. Δεν είναι αλήθεια όμως,
και μάλιστα εγγίζει τον παραλογισμό, η εκδοχή ότι κατά
Ησίοδον «από την Πανδώρα κατάγεται το γένος των
γυναικών», δηλαδή όλες οι γυναίκες, ωσάν να μη υπήρχαν
πριν γυναίκες. Ο Ησίοδος όμως αναφέρεται και στην πριν
από τη γέννηση της Πανδώρας εποχή και για τότε
χρησιμοποιεί τη λέξη «ανθρώποισι» (42, 49), και όχι τη
λέξη «ἀνδράσιν»
όπως όταν ορίζει για ποιους είναι η Πανδώρα κακόν
(Ἔργα
καί
Ἥμέραι
56-58). Η αλήθεια είναι ότι από την Πανδώρα κατάγονται
όχι όλες οι γυναίκες, αλλά οι γυναίκες ορισμένου τύπου,
δηλαδή όποιες είναι προικισμένες με θηλύτητα έντονη και
προβαίνουν σε δολερή χρήση της προς τους άνδρες για να
τους εκμεταλλεύονται, όσο αυτοί έχουν προσόντα
εκμεταλλεύσιμα, δηλαδή πλούτο ή και άλλα. Αυτό ακριβώς
σημαίνει ο στίχος του Ησιόδου «ἐκ
τῆς
γάρ γένος
ἐστί
γυναικῶν
θηλυτεράων» (Θεογονία 590). Η λέξη «θηλυτεράων»
είναι κρίσιμη για την ερμηνεία του περίφημου αυτού
καίριου στίχου. Και η αγνόησή του από τους φιλολόγους
έφερε την οικτρή παρερμηνεία.
Μόνο οι τέτοιες γυναίκες χαρακτηρίζονται από τον Ησίοδο
«μεγάλη συμφορά» για τους θνητούς άνδρες, καθώς είναι
πρόθυμες προς συζωή στην ευμάρεια, όχι όμως και στην
εξαθλιωτική φτώχεια (Θεογονία 590-593· πρβλ.
602). Και υπάρχουν πολλές τέτοιες γυναίκες, επίγονες της
Πανδώρας, ακόμη και στην εποχή μας.
Η συνολική αξιολόγηση του ήθους των γυναικών από τον
Ησίοδο καταφαίνεται με τη μη αγνόηση άλλων στίχων του,
όπου υποκείμενα είναι γυναίκες δίχως τρυφηλότητα και
απιστία. Από το έπος του
Ἔργα
καί
Ἡμέραι:
Οι στίχοι 519-525 είναι μεστοί από συμπάθεια έως την
τρυφερότητα προς νεαρές γυναίκες στην παρθενική τους
αγνότητα. Οι στίχοι 405-406 εκφράζουν εμπιστοσύνη προς
τη γυναίκα ως ικανή και για εργασία. Ο στίχος 399
υποσημαίνει τον συμμερισμό των δεινών της ένδειας από τη
γυναίκα ως σύζυγο και ως μητέρα. Οι στίχοι 699-701
υποδεικνύουν, ως κατάλληλη να γίνει σύζυγος, νεαρή
γυναίκα δεκτική για ηθική διάπλαση και προϋποθέτουν
ύπαρξη γυναικών στο εγγύτατο κοινωνικό περιβάλλον, άξιων
να επιλεγούν προς συζυγικό βίο. Οι στίχοι 703-705
καταμηνύουν τις ολέθριες από την «κακήν» γυναίκα
επενέργειες στον άνδρα. Οι στίχοι όμως 702-703 εξαίρουν
την «ἀγαθήν
γυναίκα» ως το μεγαλύτερο ευτύχημα για τον
άνδρα.
Φρονεί αυτά ο Ησίοδος περί του ήθους των γυναικών.
Αποτελεί άρα βαρύ σφάλμα και θλιβερή αδικία να
κατηγορείται ως μισογύνης ο πολύ ανθρώπινος αυτός
ποιητής και διδάσκαλος των Ελλήνων.
ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-03-1997
