ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΣΠΑΡΤΗ
STEPHEN
TODD
Η
ΙΔΑΝΙΚΗ ΠΟΛΗ;
Πόλη, κράτος και πόλις
Όταν μιλάμε για την αρχαία ελληνική ιστορία, ο νους μας πάει
αυτόματα στην Αθήνα και τη Σπάρτη και η εικόνα που έχουμε για
τις δυο αυτές κοινότητες αποτελεί ακριβώς το θέμα αυτού εδώ του
βιβλίου. Η Αθήνα είναι για μας η πρώτη δημοκρατία του κόσμου,
την οποία τα σύγχρονα συστήματα διακυβέρνησης επικαλούνται ως
πρότυπό τους. Η Σπάρτη είναι ο αντίποδάς της: το ιδανικό
στρατιωτικό κράτος ή ίσως το πρότυπο για τα βρετανικά κολέγια
οικοτρόφων.
Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η Σπάρτη και η Αθήνα ήταν δύο
ελληνικές πόλεις ανάμεσα σε εκατοντάδες άλλες. Το εθνικό κράτος
είναι μια νεότερη εφεύρεση και στην Αρχαιότητα δεν υπήρχε κράτος
με το όνομα Ελλάς. Υπήρχε μία ελληνική γλώσσα και ήταν αυτή που
αποτελούσε το βασικό γνώρισμα της ελληνικής ταυτότητας: καθόσον
μάλιστα ο όρος «βάρβαρος» επιστρατευόταν για να υποδηλώσει τους
μη Έλληνες, εκείνους που, αντί να μιλούν κανονικά, έβγαζαν, όταν
μιλούσαν, ήχους που οι Έλληνες τους άκουγαν σαν μπαρ μπαρ. Τον
πέμπτο και τον τέταρτο π.Χ. αιώνα, η ελληνική γλώσσα μιλιόταν
σε όλη την περιοχή που αντιστοιχεί σε γενικές γραμμές με τη
σημερινή Ελλάδα, αν και όχι ακριβώς. Η βόρεια Ελλάδα
συμπεριλαμβάνει σήμερα τις περιοχές της Θράκης και της
Μακεδονίας, αλλά στην Αρχαιότητα, η Θράκη ήταν ολωσδιόλου έξω
από τον ελληνικό κόσμο και η θέση της Μακεδονίας ήταν
περιθωριακή. Υπήρχαν, £;άλλου, πανάρχαιες ελληνικές
εγκαταστάσεις στις ακτές της δυτικής Τουρκίας (Ιωνία) και στη
Μαύρη Θάλασσα, καθώς και στη νότια Ιταλία και τη Σικελία. Αυτή η
τελευταία περιοχή ήταν όντως γνωστή στους Ρωμαίους με το
ενδεικτικό όνομα Magna Grecia ή
«Μεγάλη Ελλάς».
Η γλώσσα δεν ήταν ασφαλώς το μόνο πράγμα που είχαν κοινό οι
ελληνικές κοινότητες. Οι Έλληνες που ήθελαν να επικαλεστούν ένα
ευρύτερο αίσθημα αλληλεγγύης (όπως κάνουν οι Αθηναίοι όταν
απευθύνονται προς τους Σπαρτιάτες στον Ηρόδοτο 8.144) ήταν σε
θέση να μιλούν για ενότητα αίματος και για κοινά έθιμα και ιερά.
Υπήρχαν όμως και σημαντικές διαφορές. Δεν ήταν μόνο το γεγονός
(που επισημαίνεται στον Ηρόδοτο 1.56) ότι η Σπάρτη ήταν δωρική
πόλη, ενώ η Αθήνα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ιωνική. (Αυτή
ήταν κατά βάση μια γλωσσολογική διάκριση, καθώς η δωρική και η
ιωνική είναι οι δύο πιο διακεκριμένες διάλεκτοι ανάμεσα σε έξι
περίπου διαλεκτικές ομάδες, στις οποίες υποδιαιρούνται κατά
κανόνα οι Έλληνες, αλλά μπορεί να αντιστοιχεί και σε μια
θεμελιώδη υποδιαίρεση μεταξύ εθνικών υποομάδων.) Πιο σημαντικό
ήταν το γεγονός ότι η Αθήνα και η Σπάρτη ήταν δύο ανάμεσα σε
πολλές ανεξάρτητες πόλεις.
Η λέξη πόλις (πληθ. πόλεις) δεν μπορεί να μεταφραστεί εύκολα,
είναι όμως θεμελιώδης για τη μελέτη της αρχαίας Ελλάδας. Η
πλησιέστερη αγγλική λέξη είναι
city,
αυτή όμως αποσιωπά το γεγονός ότι η πόλις δεν περιλάμβανε
μονάχα ένα αστικό κέντρο αλλά, επιπροσθέτως, και τη γύρω
ύπαιθρο. Επιπλέον, ενώ οι περισσότερες σύγχρονες πόλεις δεν
είναι τίποτα παραπάνω από τοπικά διοικητικά κέντρα, η ελληνική
πόλις ήταν ένα ανεξάρτητο κράτος (εξού και ο συμβατικός, αν και
αδέξιος, νεολογισμός πάλη-κράτος). Κάθε πόλις είχε τους δικούς
της δημόσιους λειτουργούς, τους δικούς της νόμους, το δικό της
ημερολόγιο και το δικαίωμα να κόβει δικό της νόμισμα...
Ο
STEPHEN
TODD
είναι λέκτορας των Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του
Keele.
Είναι συγγραφέας του βιβλίου
The
Shape
of
Athenian
Law
(1993) [Η μορφή του αθηναϊκού νόμου] και συνεκδότης του
Nomos:
Essays
in
Athenian
Law,
Politics
and
Society
(1990) [Νόμος: Δοκίμια για την αθηναϊκή νομοθεσία, την
πολιτική και την κοινωνία].
