www

Καμία επιστήμη και. καμία φιλοσοφία δεν θα μπορούσε να καταλύσει και να αφανίσει την ελληνική θρησκεία προτού να ξεραθούν οι ρίζες της μέσα στην ελληνική ζωή και, ανεξάρτητα από κάθε επιστήμη, προτού να βλαστήσουν τα σπέρματα μιας άλλης θρησκείας. Μια εμπεριστατωμένη εξέταση της ελληνικής φιλοσοφίας και επιστήμης θα καταδείκνυε, αντίθετα, ότι οι γνωστικοί σκοποί και ο τρόπος που ορίστηκαν απέρρεαν από τις ίδιες ενοράσεις και αξιολογήσεις που δέσποζαν μέσα στην ελληνική θρησκεία.

μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Αθήνα: Καστανιώτης, 2003, σ. 11-12.)

Πίσω και πέρα από όλα τα έργα για τα οποία κατέστη κλασικός ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός, πίσω από τη μνημειακή αρχιτεκτονική των ναών και τη γλυπτική των κούρων και των κορών, πίσω από την επική ποίηση του Ομήρου ή του Ησιόδου, τις τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, πίσω από την αγγειογραφία και το σατυρικό δράμα, το θέατρο και τα μαθηματικά, το γυμνάσιο και την αγορά, την πολιτική οργάνωση της κοινωνίας και τους δημοκρατικούς θεσμούς, τους πανελλήνιους αγώνες της Ολυμπίας ή των Δελφών, διαγράφεται το μεγαλύτερο έργο τέχνης που δημιούργησαν ποτέ οι Έλληνες: οι θεοί τους. Στις πινακίδες της Μυκηναϊκής Εποχής, γραμμένες στη Γραμμική Β, σώζονται τα ονόματα ορισμένων εξ αυτών. Τέσσερις και πλέον αιώνες αργότερα, ο θρυλικός Όμηρος και ο πιο προσωπικός Ησίοδος διέσωσαν τους μύθους για τη γέννηση και τη ζωή τους. Αν, όπως παρατήρησε ο Ηρόδοτος (2.53.2), οι ποιητές αυτοί δημιούργησαν θεογονίες, έδωσαν ονόματα και λατρευτικά επίθετα σε θεϊκές δυνάμεις που παρέμεναν έως τότε ακαθόριστες, περιχαράκωσαν τα πεδία δράσης ή επιστασίας καθενός θεού και αποκάλυψαν τις ιδιαίτερες μορφές τους, τότε οι θεοί που τους ενέπνευσαν σε αυτή τη δημιουργική μορφοποίηση ήταν εκείνοι που χάρισαν στους Έλληνες ένα από τα τρία διακριτικά στοιχεία της συλλογικής αυτοσυνειδησίας τους. Μαζί με την κοινή γλώσσα (ὁμόγλωσσον) και την κοινή φυλετική καταγωγή (ὅμαιμον), η λατρεία των ίδιων θεών με τρόπους κοινούς σε όλη την έκταση του ελληνισμού ήταν, σύμφωνα με τον λόγο των Αθηναίων που παραθέτει ο Ηρόδοτος (8.144.2), ένα ουσιώδες αίτιο, και ταυτόχρονα γνώρισμα, της κοινότητας που αισθάνονταν οι Έλληνες μεταξύ τους παρά τον πολιτικό κατακερματισμό τους σε αυτόνομες κρατικές μονάδες (πόλεις).

Με δεδομένη τη σπουδαιότητα της παρουσίας των θεών καθ’ όλη τη διάρκεια του ελληνικού πολιτισμού, θα ήταν περίεργο αν η φιλοσοφία παρέμενε ανεπηρέαστη από την ελληνική αντίληψη για τους θεούς και το θείον εν γένει. Στις σελίδες που ακολουθούν θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε ορισμένες όψεις αυτής της επιρροής αφού πρώτα παρουσιάσουμε κάποια βασικά χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και της κοσμοεικόνας που αναδύεται από αυτήν. [1] (Λήψη ολόκληρου του αρχείου)

[1] Η έρευνα για την αρχαία ελληνική θρησκεία απασχόλησε ιδιαίτερα τις κλασικές σπουδές κατά τον 20ό αιώνα. Μεταπολεμικά οι δύο κυριότερες ερμηνευτικές τάσεις εκφράστηκαν από τον J.-P. Vernant και τον Walter Burkert. Ο πρώτος, επηρεασμένος από τον δομισμό της κοινωνικής ανθρωπολογίας του Claude Levi-Stauss και την ιστορική ψυχολογία του Ignace Meyerson, θεώρησε ότι το ελληνικό πάνθεον αποτελεί ένα νοήμον σύστημα, με αποτέλεσμα κανένας θεός να μην μπορεί να κατανοηθεί ανεξάρτητα από τις αντιθέσεις του με άλλους θεούς (βλ. την εξαιρετική μελέτη «Εστία-Ερμής. Σχετικά με τη θρησκευτική έκφραση του χώρου και της κίνησης», στο Vernant [1989], I, 197-254, πβ. Zaidman-Pantel [1992]). Ο δεύτερος, στη κοινωνιολογική γραμμή που εγκαινίασε η ύστερη Jane Ellen Harrison (1927) και ο Bronislaw Malinowski, αναζήτησε τόσο τις ανθρωπολογικές σταθερές που εκφράζονται μέσα από τα μυθολογικά και τα τελετουργικά δεδομένα της ελληνικής θρησκείας όσο και τον ρόλο της ιστορικής τύχης (βλ. Burkert [1997]). Ο Burkert μας έχει δώσει, μεταξύ πολλών άλλων μελετών, μια ισορροπημένη εισαγωγή στην αρχαία ελληνική θρησκεία (Burkert [1993]) και μία θεωρία για την προέλευση της Ουσιαστικής πρακτικής των αρχαίων (Burkert [2011]). Για τις διαφορές μεταξύ Vernant και Burkert, βλ. Versnel (2011), 26-36. Ιδιότυπη και χωρίς επιγόνους, με μοναδικό συνεχιστή τον Hugh Lloyd-Jones (1983), υπήρξε η ερμηνευτική γραμμή του Walter Otto (1954,1975,1991) που τόνισε την πνευματική διάσταση των αρχαίων θεών. Για έναν προσανατολισμό στο είδος των ερωτημάτων που απασχολούν κατά κύριο λόγο σήμερα τους μελετητές της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, βλ. Ogden (2007).

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα