ΓΡΑΝΑΖΙΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ
Donald Cardwell
Από το έργο του «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ»
Οι ελληνικές πόλεις-κράτη της αρχαιότητας (περ. από το 600 π.Χ. και μετά)
εκτείνονταν σε μια ευνοημένη γεωγραφικά περιοχή. Οι περιβάλλουσες θάλασσες
παρείχαν στις πόλεις των χερσονήσων και των νησιών σημαντική ασφάλεια
απέναντι σε εισβολές. Ταυτόχρονα, η θάλασσα έδινε -στους θαλασσοπόρους και
τους εμπόρους, όπως και σήμερα- ευκαιρίες για εμπορικές συναλλαγές, αλλά και
πολλαπλά άλλα οφέλη από τους μεγάλους πολιτισμούς που βρίσκονταν γύρω τους,
προς το νότο και την ανατολή. Παρατήρησαν στην πράξη τους νομικούς κώδικες
που ίσχυαν σε διάφορα μέρη και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι υπήρχαν και
κάποιοι φυσικοί νόμοι, ή νόμοι στους οποίους υπάκουαν όλοι οι άνθρωποι.
Αντίθετα, οι συμβατικοί νόμοι ήταν εκείνοι οι οποίοι εφαρμόζονταν μόνο σε
κάποια συγκεκριμένα έθνη. Διδάχθηκαν τα μαθηματικά από τους γείτονες τους
προτού αρχίσουν να συνεισφέρουν και οι ίδιοι, όπως με τα πασίγνωστα βιβλία
γεωμετρίας του Ευκλείδη. Στο έργο αυτό, η γεωμετρία συστηματοποιήθηκε·
δηλαδή, με άλλα λόγια, η τέχνη του τοπογράφου - εξού και η λέξη «γεωμετρία»
- μετασχηματίστηκε σε μια θεωρητική επιστήμη. Παρότι δεν του έχει
αναγνωριστεί ευρέως, το έργο αυτό αποτελεί το πρώτο παράδειγμα δημιουργίας
επιστημονικής βάσης η οποία προήλθε από υπάρχουσες τεχνικές.
Οι έλληνες αστρονόμοι επωφελήθηκαν από τις αστρονομικές παρατηρήσεις των
Βαβυλωνίων -που σημαίνει ότι τις αντέγραψαν-, αλλά προχώρησαν ακόμα
περισσότερο και διατύπωσαν λεπτομερείς αστρονομικές θεωρίες, εξόχως
ορθολογιστικές: στην αστρονομία τους δεν υπήρχε χώρος για θεούς και θεές ή
άλλα πνεύματα. Πίστευαν, αρκετά λογικά, ότι όλα τα ουράνια σώματα έκαναν μία
περιστροφή την ημέρα γύρω από τη Γη, η οποία βρισκόταν στο κέντρο του
σύμπαντος. Εκτός από το πλήθος των σταθερών άστρων, πολλά από τα οποία
σχημάτιζαν αστερισμούς, υπήρχαν επτά πλανήτες που είχαν μία επιπλέον,
ανεξάρτητη, αν και πολύ βραδύτερη, δική τους κίνηση. Οι πλανήτες αυτοί
-Ήλιος, Σελήνη, Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας και Κρόνος- χρειάζονταν ένα
χρόνο, 28 ημέρες, 88 ημέρες, 226 ημέρες, δύο χρόνια, έντεκα χρόνια και
τριάντα χρόνια αντίστοιχα για μια πλήρη περιήγηση σε σχέση με τις
αμετάβλητες θέσεις των άστρων στον ουράνιο θόλο. Ήταν εύκολο να φανταστεί
κανείς ότι ο Ήλιος και η Σελήνη ήταν καθηλωμένοι σε διαφανείς σφαίρες
κάποιου πέμπτου στοιχείου, άγνωστου στη Γη. Όμως, ήταν πρόβλημα το γεγονός
ότι οι κινήσεις των πέντε μικρότερων πλανητών ήταν ακανόνιστες. Κατά τη
διάρκεια των ταξιδιών τους στα ουράνια, κάποιες φορές σταματούσαν, κινούνταν
προς τα πίσω για κάποιο διάστημα και κατόπιν ξεκινούσαν και πάλι, σε μια
ανάδρομη, όπως λέγεται, κίνηση. Οι γεωμετρικές γνώσεις των Ελλήνων ήταν
τέτοιες, που τους επέτρεπαν να λαμβάνουν ως πρότυπα κάποια συστήματα
ομόκεντρων σφαιρών στα οποία μπορούσαν να αναπαράγουν την ανάδρομη κίνηση
των πλανητών. Ωστόσο, αποδείχθηκε ιδιαίτερα δύσκολο να χρησιμοποιηθούν τα
μοντέλα αυτά για εξαγωγή προβλέψεων. Για τις πλανητικές προβλέψεις οι
αστρονόμοι χρειάστηκε να χρησιμοποιήσουν την υπολογιστική μέθοδο των
επικύκλων και των εκκέντρων. Η εξεζητημένη αυτή τεχνική αναπτύχθηκε από
τρεις άντρες: τον Απολλώνιο τον Περγαίο (γύρω στο 200 π.Χ.), τον Ίππαρχο
(γύρω στο 150 π.Χ.) και τον Κλαύδιο Πτολεμαίο (γύρω στο 150 μ.Χ.), ο οποίος
και την τελειοποίησε. Η χρήση των επικύκλων και των εκκέντρων για πλανητικές
προβλέψεις, καθώς και το γεωκεντρικό σύστημα ως απεικόνιση του σύμπαντος,
παρέμειναν οι θεμέλιοι λίθοι της αστρονομίας μέχρι τον 16ο αιώνα. Πρέπει
επίσης να προσθέσουμε ότι μία από τις κύριες χρήσεις της πλανητικής
αστρονομίας ήταν και ο υπολογισμός αξιόπιστων ωροσκοπίων. Βλέπετε, η
αστρολογία ήταν μια επιστήμη με έλλογο υπόβαθρο. Όπως ο Ήλιος εξουσιάζει τη
ζωή στη Γη, έτσι και η Σελήνη ασκεί διάφορες, πιο διακριτικές, επιρροές:
ρυθμίζει, για παράδειγμα, τις παλίρροιες. Βασιζόμενοι, λοιπόν, στην κοινή
λογική, είναι βέβαιο ότι οι μικρότεροι πλανήτες θα πρέπει να ασκούν κάποια
ιδιαίτερη επιρροή στη ζωή αντρών και γυναικών;
Η Κυριαρχία της Ελλάδας
Οι Έλληνες, εκτός από την εφεύρεση μεθόδων που προέβλεπαν τι< νήσεις των
πλανητών, έκαναν και άλλες αξιοσημείωτες ανακαλύψεις στον τομέα της
αστρονομίας. Ο Ίππαρχος ανακάλυψε τη μετάπτωση των μεριών για να γίνει αυτή
η ανακάλυψη έπρεπε να ληφθούν υπόψη παρατηρήσεις που εκτείνονταν σε βάθος
χρόνου μεγαλύτερο της διάρκειας ζωής αρκετών αστρονόμων. Συνέταξε έναν
κατάλογο με τις θέσεις π που 1.000 άστρων, μαζί με τη σχετική τους
(φαινομενική) λαμπρότητα. Ο Αριστοτέλης διατύπωσε βάσιμες αιτιολογίες
σχετικά με το ότι η (ακίνητη Γη είχε σχήμα σφαιρικό. Στον Αρίσταρχο τον
Σάμιο αποδίδεται η ιδέα η ίδια η Γη είναι ένας πλανήτης που κινείται σε
τροχιά γύρω από τον Ή Τα στοιχεία, όμως, που είχε στη διάθεσή του δεν
επαρκούσαν για να ο ρίξουν μια τόσο αλλόκοτη θεωρία. Ένα είναι ξεκάθαρο:
παρόλο που οι περισσότεροι αρχαίοι έλληνες αστρονόμοι ήταν πρακτικοί
αστρολόγοι εξέλιξαν την αστρονομία σε επιστήμη, με όλα τα χαρακτηριστικά που
καθιστούν επιστήμη, όπως τη σωρευτική γνώση από γενιά σε γενιά. Εκτός αυτού,
οι Έλληνες είχαν επιτύχει σημαντική πρόοδο και σε διάφορες τεχνικές.
Η ελληνική αστρονομία, όπως και κάθε επιστήμη που εξελίσσει συνοδεύτηκε από
την εφεύρεση και κατασκευή κάποιων επιστημονικών οργάνων. Οι Έλληνες
κατασκεύασαν πλανητοσκόπια, ή μηχανισμούς που αναπαρήγαν την κίνηση των
πλανητών, και ανέπτυξαν σκοπευτικά όργανα, όπως την κρικωτή σφαίρα και τον
τετράντα. Το κορυφαίο όμως, επίτευγμα των ελλήνων αστρονόμων και τεχνικών
δεν είχε αι καλυφθεί μέχρι το 1900. Εκείνη τη χρονιά, μια ομάδα σπογγαλιέων
ανακάλυψε κοντά στις ακτές των Αντικυθήρων το ναυάγιο ενός αρχαίου πλοίου.
Το πιο σημαντικό εύρημα ήταν κομμάτια ενός μικρού οργάνου το οποίο
χρονολογήθηκε γύρω στο 87 π.Χ. Το όργανο αυτό ήταν το διαβρωμένο και
κατεστραμμένο έπειτα από την παραμονή του στο βυθό επί δύο χιλιετίες, ώστε
απαιτήθηκε μεγάλο διάστημα μέχρις ότου καταστεί δυνατή μια αρκετά ακριβής
εκτίμηση του σκοπού και της λειτουργίας του. Οι επισταμένες έρευνες του
αείμνηστου καθηγητή Price απέδειξαν ότι επρόκειτο
για έναν ημερολογιακό υπολογιστή που ενσωμάτωνε ένα πολύπλοκο σύστημα
ορειχάλκινων οδοντωτών τροχών. Στην καρδιά του οργάνου υπήρχε ένα εξελιγμένο
διαφορικό το οποίο μπορούσε να εμφανίζει τις κινήσεις του Ήλιου και της
Σελήνης σε συνάρτηση με τις φάσεις της τελευταίας. Ο καθηγητής
Price συμπέρανε ότι ο μικρός αυτός μηχανισμός
λειτουργούσε χειροκίνητα, παρόλο που ο ακριβής σκοπός του παραμένει
άγνωστος. Θα μπορούσε να έχει σχεδιαστεί ως συσκευή απεικόνισης, ή απλώς για
ψυχαγωγία, οπότε αποτελεί περίπτωση της λεγάμενης ασήμαντης τεχνολογίας.
Όποιος, όμως, και αν ήταν ο σκοπός της συσκευής αυτής, αναμφίβολα
αποκαλύπτει σπουδαίες πρακτικές ικανότητες και πλήρη κατανόηση της
κινηματικής των οδοντωτών μηχανισμών. Οι δεξιότητες αυτές, μαζί με τις
σχετικές γνώσεις, κληροδοτήθηκαν στους κατασκευαστές αστρονομικών οργάνων
του Ισλάμ, και από αυτούς στη μεσαιωνική Ευρώπη. Ωστόσο, μόλις τον 16ο αιώνα
η κατασκευή διαφορικών γραναζιών επιτεύχθηκε σε μηχανισμό ρολογιού στην
Ευρώπη. Προς το παρόν, αρκεί να επισημάνουμε ότι ο μηχανισμός των
Αντικυθήρων ανήκει στην ίδια οικογένεια με το σύστημα σύμπλεξης κεντρικού
και δορυφορικού γραναζιού του James Watt, το
μετρητή (compteur) του Morin
και το διαφορικό του αυτοκινήτου.
Είναι τέτοια η έμφαση που έχει δοθεί στην ελληνική λογοτεχνία, τα μαθηματικά
και τη φιλοσοφία, ώστε παραβλέπονται σε μεγάλο βαθμό οι ελληνικές τεχνικές·
κάποιοι μάλιστα θεωρούσαν ότι καμία απολύτως εφεύρεση δεν είχε γίνει από
τους Έλληνες. Πράγματι, μόλις το 1945 μελετήθηκαν διεξοδικά οι ελληνικές
τεχνικές. Καταρχήν, ήταν ανέκαθεν ολοφάνερο ότι κατασκευές όπως η Ακρόπολη
δεν ήταν δυνατόν να εγερθούν από ανθρώπους οι οποίοι δεν διέθεταν παρά τα
γυμνά τους χέρια και κάποια αφηρημένη ιδέα. Το ίδιο συμπέρασμα ισχύει και
για την κατασκευή της ογκώδους Πύλης των Λεόντων στις αρχαίες Μυκήνες. Στην
πραγματικότητα, είναι πολύ λίγα αυτά που γνωρίζουμε για τις ελληνικές
οικοδομικές τεχνικές, εξόν από το ότι θα πρέπει να ήταν αρκετά εξελιγμένες.
Επιπλέον, επισήμως δεν γνωρίζουμε τίποτε σχετικά με τα ελληνικά πλοία και τη
ναυπηγική, πέρα από πληροφορίες που δύσκολα μπορούν να συγκεντρωθούν από
παραστάσεις αγγείων. Πάντως, ένα πρόσφατο και μεγαλόπνοο σχέδιο ναυπήγησης
ακριβούς αντίγραφου αρχαίας τριήρους θα μας διαφωτίσει εκ νέου αναφορικά με
αυτά τα τόσο αξιόλογα πολεμικά πλοία, καθώς και με τις σύμφυτες γνώσεις και
τις δεξιότητες στη σχεδίαση και κατασκευή τους.
Ο δυτικός πολιτισμός έχει τις ρίζες του στα ελληνικά επιτεύγματα.
Aν οι Έλληνες διδάχθηκαν πολλά από άλλους λαούς,
προκύπτει το ερώτημα σε ποιο βαθμό και αυτοί, με τη σειρά τους, άσκησαν
επιρροή στους γείτονές τους. Όσον αφορά τους Αιγυπτίους, είναι
αδιαμφισβήτητο ότι c δύο πολιτισμοί διέφεραν
μεταξύ τους· και μάλιστα αυτή η διαφορά ήτα δημιουργική. Στην Αλεξάνδρεια,
το ελληνικό πνεύμα, φιλοσοφικό το δίχως άλλο, συνέκλινε με το αιγυπτιακό, το
οποίο ήταν εμφανέστερα πρακτικό και τεχνολογικό, και έδωσαν αντιπροσωπευτικά
επιτεύγματα, όπως τη ευκλείδεια γεωμετρία, την αστρονομία και γεωγραφία του
Πτολεμαίοι τον υπολογισμό της περιφέρειας της Γης του Ερατοσθένη, τα
ατμοκίνητα παιχνίδια του Ήρωνα, τις πρώτες γνώσεις χημείας, τον κοχλία του
Αρχιμήδη (μια αιγυπτιακή εφεύρεση) και την ίδρυση της Μεγάλης Βιβλιοθήκης.
Προφανώς, υπήρχε πρόσφορο έδαφος για κοινό διάλογο (για να χρησιμοποιήσουμε
ένα σύγχρονο στερεότυπο) μεταξύ Ελλήνων και Αιγυπτίων, που οδήγησε σε μια
παραγωγικότατη μείξη επιστήμης, ευρυμί θείας και πρακτικών επιτευγμάτων.
Ίσως την πλέον υποδειγματική περίπτωση αυτής της πολιτισμικής διασταύρωσης
αποτέλεσε ο Αρχιμήδης (περ. 287-212 π.Χ.), γηγενής κάτοικος της ελληνικής
αποικίας της Σικελία ο οποίος είχε έρθει σε επαφή με πολυμαθείς ανθρώπους
της Αλεξάνδρειας. Ο Αρχιμήδης εφάρμοσε τα μαθηματικά προκειμένου να
ανακαλύψει τους νόμους του μοχλού και τις αρχές της υδροστατικής, και μπορ
να χαρακτηριστεί ως ο πρώτος κατ' ουσίαν φυσικός. Επίσης, μπορούμε να πούμε
ότι είχε ικανότητες και ενδιαφέροντα μηχανικού. Ως γνωστό η παράδοση
αναφέρει ότι φονεύτηκε από το χέρι ενός στρατιώτη κατ την κατάληψη των
Συρακουσών από τα ρωμαϊκά στρατεύματα.
Ας φανταστούμε τι θα μπορούσε να έχει επιτευχθεί αν υπήρχε άλλη μία ή δύο
Αλεξάνδρειες, να επικοινωνούν και να αμιλλώνται η μία την άλλη, μέσα στη
μεγάλη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η οποία αργότερα περιέλαβε επίσης τόσο την
Ελλάδα όσο και την Αίγυπτο. Θα είχε αναπτυχθεί πολύ νωρίτερα κάτι αντίστοιχο
με τη σύγχρονη επιστήμη. Δεν πρόκειται, όμως, παρά για μια εικασία, που τη
χρησιμοποιούμε εδώ για τονίσουμε ότι η ταυτόχρονη ύπαρξη περισσότερων του
ενός κέντρων ανάπτυξης είναι πάντοτε προς όφελος της τεχνολογικής, ή
επιστημονικής, προόδου. Η διασταύρωση γνώσεων και ιδεών είναι πάντοτε
ουσιώδης, είτε αφορά μεμονωμένα άτομα είτε συλλογικές εργασίες. Οι πολιτικές
αλλαγές και οι πολεμικές καταστροφές που ακολούθησαν έμελλε οδηγήσουν στη
διάσπαση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και την αναπόφευκτή παρακμή της
Αλεξάνδρειας.
