Η
άμεση φορολογία στην αρχαιότητα
* Τα φορολογικά βάρη στην Αθηναϊκή Δημοκρατία τα
αισθάνονταν κυρίως οι «έχοντες και κατέχοντες»
Όσο θυμάμαι δεν έχει υπάρξει στον τόπο μας φορολογική νομοθεσία που να ίσχυσε
περισσότερο από ένα χρόνο. Ο φορολογικός νόμος τροποποιείται κάθε χρόνο και οι
αλλαγές του αποβλέπουν, συν τοις άλλοις, στο να καταστεί το φορολογικό σύστημα
της χώρας δικαιότερο. Δεν είμαι ειδικός και δεν μπορώ να κρίνω αν οι ετήσιες
αυτές αλλεπάλληλες τροποποιήσεις είναι αναγκαίες. Υποψιάζομαι ότι ένας από τους
λόγους των συχνών αλλαγών της φορολογικής μας νομοθεσίας σχετίζεται και με τις
προσπάθειες των αρμοδίων να εντοπίσουν διαφεύγοντα εισοδήματα και γενικά να
συλλάβουν όλους εκείνους που βρίσκουν τρόπους να πληρώνουν πολύ λιγότερα σε
σχέση με τα κέρδη και τα περιουσιακά τους στοιχεία. Ενα έργο εξαιρετικά δύσκολο
για πολλούς λόγους. Δεν είναι π.χ. καθόλου εύκολη υπόθεση να συνειδητοποιήσει ο
Ελληνας τις υποχρεώσεις του προς την πατρίδα όταν επί χρόνια του έχει εμπεδωθεί
η αντίληψη ότι στον τόπο αυτόν πληρώνουν μόνον τα κορόιδα και ότι ο ίδιος
κατατάσσεται ανάμεσα στις εξυπνότερες δημιουργίες του Πλάστη, του οποίου και
αποτελεί προσφιλές τέκνον. Χωρίς άλλο στη δημιουργία της νοσηρής αυτής
κατάστασης έχει συμβάλει γενναία και το ίδιο το κράτος με λόγια και με έργα.
Στην αρχαία Ελλάδα και ειδικότερα στην αρχαία Αθήνα ήταν γνωστοί τόσο οι άμεσοι
φόροι όσο και οι έμμεσοι. Ωστόσο για τους Αθηναίους (και όχι μόνον) των κλασικών
χρόνων η άμεση φορολογία, τουλάχιστον σε θεωρητικό επίπεδο, θεωρούνταν
προσβλητική και τυραννική. Η οποιαδήποτε φορολογία του σώματος, της εργασίας και
της περιουσίας λογιζόταν ασυμβίβαστη προς την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη
καθώς αντιμετωπιζόταν ως κάτι το ανελεύθερο. Ωστόσο στην πράξη δεν ήταν έτσι. Η
κρατική μηχανή δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά χωρίς την επιβολή άμεσης
φορολογίας, η οποία επιτρέπει μια ακριβέστερη πρόβλεψη των ποσών που πρόκειται
να μπουν στον δημόσιο κορβανά και επιπλέον μια πιο προγραμματισμένη και
απρόσκοπτη εκτέλεση των δημοσίων δαπανών. Έτσι και στην αρχαία Αθήνα οι άμεσοι
φόροι δεν ήταν κάτι άγνωστο. Δυο τέτοιοι ήταν π.χ. το μετοίκιον και το ξενικόν,
οι οποίοι όμως δεν αφορούσαν τους αθηναίους πολίτες. Τον πρώτο τον πλήρωναν οι
μέτοικοι, οι ξένοι δηλαδή που έμεναν μόνιμα στην Αθήνα και απολάμβαναν αρκετά
δικαιώματα που τους παρείχε η Αθηναϊκή Πολιτεία. Ο δεύτερος επιβαλλόταν στους
ξένους που τύχαινε να παρεπιδημούν στην αθηναϊκή επικράτεια. Είναι πολύ
χαρακτηριστικό ότι ορισμένοι «οικονομολόγοι» της τότε εποχής συμβούλευαν τους
κυβερνώντες να θεσπίζουν μέτρα που να προσελκύουν όλο και περισσότερους
μετοίκους στη χώρα ώστε αυτοί να γίνουν οι κύριοι... κουβαλητές των φορολογικών
βαρών της Αθήνας! Υπενθυμίζω ότι οι μέτοικοι ασκούσαν συνήθως επαγγέλματα που
για τις τότε αντιλήψεις δεν έχαιραν μεγάλης εκτίμησης, όπως π.χ. αυτό της
εμπορίας. Ίσως να ήταν και αυτό ένας από τους λόγους που «νομιμοποιούσε» την
επιβολή άμεσου φόρου στους μετοίκους. Άλλωστε σε άμεση φορολογία υπόκεινταν όλοι
όσοι ασκούσαν ατιμωτικά ή τυχοδιωκτικά επαγγέλματα, όπως π.χ. αυτά του
πορνοβοσκού ή του θαυματοποιού, και ας υπήρχαν ανάμεσά τους ακόμη και αθηναίοι
πολίτες.
Ωστόσο άμεσους φόρους πλήρωναν και οι ίδιοι οι Αθηναίοι καθώς η Αθηναϊκή
Πολιτεία είχε εφεύρει τρόπους να ξεπερνά την... απέχθειά της προς την άμεση
φορολογία. Εκτός από την εισφορά, η οποία ήταν ένας έκτακτος φόρος επί του
κεφαλαίου, θέσπισε τον θεσμό της λειτουργίας (τακτικής και
έκτακτης), τον οποίο, αφού περιέβαλε με ανέξοδες τιμές και δόξες, τον πέρασε
στις... πλάτες των πλουσίων. Οι έκτακτες λειτουργίες απέβλεπαν στην κάλυψη
πολεμικών αναγκών, όπως ήταν π.χ. η τριηραρχία (η υποχρέωση να καλυφθούν τα
έξοδα συντήρησης ενός πολεμικού πλοίου και της σκευής του), ενώ οι τακτικές
σχετίζονταν συνήθως με θρησκευτικές ή καλλιτεχνικές ανάγκες, όπως ήταν π.χ. η
χορηγία (η κάλυψη μέρους των δαπανών που απαιτούνταν για την τέλεση δραματικών,
μουσικών και χορευτικών αγώνων), η εστίασις (η κάλυψη των εξόδων για θρησκευτικά
δείπνα κατά τη διάρκεια γιορτών) ή η θεωρία (η κάλυψη των δαπανών της αποστολής
επίσημων αντιπροσωπειών σε μεγάλα ιερά).
Έτσι τα φορολογικά βάρη στην Αθηναϊκή Δημοκρατία τα αισθάνονταν κυρίως οι
«έχοντες και κατέχοντες». Ενδεικτικό είναι ότι κάθε φορά που επικρατούσαν οι
ολιγαρχικοί έντονη ήταν η τάση για κατάργηση των τακτικών λειτουργιών, οι οποίες
όμως και πάλι γίνονταν υποχρεωτικές όταν η εξουσία περνούσε στα χέρια των
δημοκρατικών. Πολύ χαρακτηριστικά είναι τα όσα μας λέει ένας σαφώς ολιγαρχικών
τάσεων Αθηναίος του 5ου αι. π.Χ.: «Ο λαός απαιτεί να παίρνει χρήματα και για να
τραγουδά και για να τρέχει και για να χορεύει και για να ταξιδεύει και για να
έχει ο ίδιος χρήμα και για να γίνουν οι πλούσιοι φτωχότεροι»! Αλλά και την οργή
των πλουσίων εναντίον της Αθηναϊκής Δημοκρατίας εξαιτίας των λειτουργιών η
τελευταία βρήκε τρόπο να την αμβλύνει. Θέσπισε τον θεσμό της αντιδόσεως, με βάση
τον οποίο ήταν δυνατόν κάποιος να ζητήσει τα βάρη μιας λειτουργίας που του είχε
ανατεθεί να περάσουν σε κάποιον άλλον που θα αποδεικνυόταν πλουσιότερός του. Αν
ο τελευταίος αρνούνταν, τότε ήταν υποχρεωτική η ανάμεσά τους ανταλλαγή των
περιουσιών τους. Με τη νέα του πλέον περιουσία ο αρχικά ορισθείς αναλάμβανε και
τα έξοδα της λειτουργίας. Έτσι οι προστριβές ανάμεσα στην Αθηναϊκή Πολιτεία και
στους πλουσίους περνούσαν ανάμεσα στους ίδιους τους πλουσίους!
«ΤΟ ΒΗΜΑ»,
28 – 04 - 2002
