Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΛΙΑΚΗΣ ΣYΜΜΑΧΙΑΣ
(αντίστοιχο κεφάλαιο στο έργο του
Simon Hornblower
«Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 479-323 Π.χ.)
Οι Αθηναίοι αναλαμβάνουν την ηγεσία
« Αθηναίων δε το κοινόν, επειδή αυτοίς οι βάρβαροι εκ της χώρας
απήλθον, «εκομίζοντο ευθύς όθεν υπεξέθεντο παίδας και γυναίκας
και την περιούσαν καταασκευήν, και την πόλιν ανοικοδομείν
παρασκευάζοντο και τα τείχη». Με αὐτό τον τρόπο συνοψίζει ο
Θουκυδίδης το επεισόδιο που σηματοδοτεί το πραγματικό σημείο
έναρξης της αθηναϊκής ανεξαρτησίας από τη Σπάρτη : 1. 89 κ.
εξ.). Η ένταση ανάμεσα στις δύο μεγάλες δυνάμεις (διεξοδική
παρουσίαση παρακάτω, Κεφάλαια 11 και 12) είναι ένα πάγιο
χαρακτηριστικό της ελληνικής ιστορίας των κλασικών χρόνων, που
αμβλύνθηκε μόνο τη δεκαετία του 360, με την άνοδο της θηβαϊκής
δύναμης, από την οποία ένιωσαν να απειλούνται αμφότεροι οι
παλιοί αντίπαλοι.
Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, η ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων από
την περσική επιδρομή αθηναϊκών τειχών προκάλεσε τη δυσαρέσκεια
της Σπάρτης: στην ουσία επρόκειτο για μια έμπρακτη δήλωση
ανεξαρτησίας. Σε ένδειξη διαμαρτυρίας, οι Σπαρτιάτες έστειλαν
στην Αθήνα μια πρεσβεία ίο να εκφράσει τα παράπονά της. Οι
Αθηναίοι καθυστέρησαν την πρεσβεία στην πόλη τους, προκειμένου
στο μεταξύ να μεταβεί στην Πελοπόννησο : Θεμιστοκλής, ο άνθρωπος
που είχε συμβάλει τα μέγιστα στην περσική ήττα κατά την πρόσφατη
εισβολή. Εκεί ο μεγάλος εκείνος άνδρας καθησύχασε τις
σπαρτιατικές υποψίες ενώ στο μεταξύ τα τείχη οικοδομούνταν :
βιαστικά - «χρησιμοποιώντας αδιακρίτως οποιαδήποτε υλικά», όπως
λέει ο Θουκυδίδης και επιβεβαιώνει ένα τμήμα των τειχών που
μπορεί να δει κανείς ακόμα κοντά στο Δίπυλο. Όταν τα έργα της
ανοικοδόμησης ολοκληρώθηκαν, ο Θεμιστοκλής πέταξε τη μάσκα και
δήλωσε στις σπαρτιατικές αρχές ότι στο εξής θα έπρεπε να
μεταχειρίζονται την Αθήνα «σαν ένα κράτος που γνωρίζει καλά το
δικό του συμφέρον και το γενικό καλό»: πρόκειται ίσως για τον
πρώτο υπαινιγμό ηγεμονικών αξιώσεων, αν θεωρήσουμε αξιόπιστη, τη
γλαφυρή αυτή αφήγηση. Οι Σπαρτιάτες συγκρότησαν την οργή τους,
μεταξύ άλλων διότι (κατά τον ισχυρισμό του Θουκυδίδη) «οι
Αθηναίοι τότε τους ήταν πολύ αγαπητοί εξαιτίας την προθυμίας
τους στον πόλεμο εναντίον των Περσών».
Εδώ ακριβώς τίθεται ένα ζήτημα: πόσο φιλικά ήταν πράγματι τα
αισθήματα μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης μετά την απώθηση των
Περσών; Στην πραγματικότητα τα προβλήματα είναι δύο. Το πρώτο
είναι ιστοριογραφικής υφής και αφορά το ενδιαφέρον -αλλά αδύνατο
να απαντηθεί- ερώτημα πώς είναι δυνατόν ο αρχαίος ιστορικός -ή
οποιοσδήποτε ιστορικός- να γνωρίζει τι σκέφτονταν οι Σπαρτιάτες,
αν όχι συνάγοντας αυθαίρετα τα κίνητρα από τις πράξεις τους. Το
δεύτερο πρόβλημα είναι ιστορικό και αφορά το κατά πόσο, τελικά,
αληθεύει η παραπάνω δήλωση του Θουκυδίδη. Το ιστορικό αυτό
πρόβλημα δεν είναι ασήμαντο, διότι επηρεάζει την κρίση μας για
τις περιστάσεις μέσα στις οποίες η Αθήνα ξεκίνησε τη Συμμαχία
της και συνεπώς για την ιστορία των επόμενων πενήντα χρόνων. Η
δυσκολία της απάντησης έγκειται στο εξής: ο Θουκυδίδης
καλλιεργεί συστηματικά την εντύπωση ότι οι Σπαρτιάτες
συγκατατέθηκαν το 478/7 π.Χ. στη δημιουργία της Δηλιακής
Συμμαχίας (όπως ονομάζουμε την υπό αθηναϊκή ηγεσία συμμαχία των
ελληνικών κρατών, της οποίας το κοινό ταμείο φυλασσόταν στο νησί
της Δήλου). Και αυτό όχι μόνο στους υπερασπιστικούς λόγους που
βάζει να εκφωνούν οι Αθηναίοι αγορητές -πράγμα αναμενόμενο- αλλά
και μέσα στην κυρίως αφήγηση (1.95, τέλος). Αντίθετα, άλλες
ενδείξεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι Σπαρτιάτες μάλλον
εξαναγκάστηκαν να «συγκατατεθούν»·
Κατ’ αρχάς η ίδια η αφήγηση του Θουκυδίδη, παρότι γενικά αφήνει
να εννοηθεί πως οι Σπαρτιάτες παραχώρησαν μεγαλόθυμα την ηγεσία,
περιέχει κάποια στοιχεία που προκαλούν τον προβληματισμό. Αμέσως
μετά τα σχετικά με την ανοικοδόμηση των τειχών, ο Θουκυδίδης
περιγράφει μια κοινή επιχείρηση των Αθηναίων, των Πελοποννησίων
και των συμμάχων τους για την κατάληψη της Κύπρου και του
Βυζαντίου. Επικεφαλής της επιχείρησης εκείνης ήταν ο Παυσανίας
(αντιβασιλιάς της Σπάρτης στη θέση του ανήλικου) βασιλιά
Πλειστάρχου). Η συμπεριφορά του, ωστόσο, η οποία «τυραννίδος
μάλλον εφαίνετο μίμησις ή στρατηγίας» (95-3) και το έχθος
που δημιουργήθηκε εξαιτίας της ήταν αυτή που κατά τον Θουκυδίδη
οδήγησε τους συμμάχους στην αγκαλιά της Αθήνας, ενώ ο Παυσανίας
έπεσε σε δυσμένεια και ανακλήθηκε στη Σπάρτη για να δικαστεί...(Λήψη
ολόκληρου του αρχείου)
