Ο
Θουκυδίδης και το νόημα της
πολιτικής ιστορίας
LEO
STRAUSS
Μετάφραση: Βασίλειος Μακρυπούλιας
Επιμέλεια: Ηλίας Βαβούρας
Αυτή
η παράδοση αποτελεί μέρος της σειράς: Η δυτική παράδοση, οι
σημαντικές ιδέες και τα ζητήματα. Η δυτική παράδοση
αντιμετωπίζει σήμερα
πρωτόγνωρες απειλές. Διότι τώρα απειλείται όχι μόνον από
εξωτερικούς παράγοντες αλλά και από εσωτερικούς. Βρίσκεται σε
ένα στάδιο αποσύνθεσης. Αυτοί που ζουν ανάμεσα μας και πιστεύουν
στη δυτική παράδοση, εμείς οι δυτικίζοντες - εμείς οι ξεχωριστοί
όπως ο Ντοστογιέφσκι και οι φίλοι του συνήθιζαν να αποκαλούν
τους δυτικίζοντες ανάμεσα στους Ρώσους - θα πρέπει να
συσπειρωθούμε κάτω από τη σημαία της δυτικής παράδοσης. Αλλά θα
πρέπει να το κάνουμε σύμφωνα με ένα τρόπο άξιο της ένδοξης
παράδοσης ή τουλάχιστον με ένα τρόπο ο οποίος θα την θυμίζει. Θα
πρέπει να τηρούμε τις δυτικές αρχές και αξίες σύμφωνα με το
δυτικό τρόπο ζωής. Δεν θα πρέπει να πνίξουμε τις αμφιβολίες μας
σε μία θάλασσα δακρύβρεχτης ή ψοφοδεούς συναίνεσης. Επιβάλλεται
να είμαστε ενήμεροι για το γεγονός ότι η ζωτικότητα και η
ενδοξότητα της δυτικής μας παράδοσης δεν μπορούν να αποσχισθούν
από τον προβληματικό χαρακτήρα της. Διότι αυτή η παράδοση έχει
δύο ριζώματα: Αποτελείται από δύο ανομοιογενή στοιχεία τα οποία
τελικά είναι ασύμβατα το ένα σε σχέση με το άλλο. Το εβραϊκό
στοιχείο και το ελληνικό στοιχείο.
Μιλάμε και μάλλον μιλάμε ορθά για τον ανταγωνισμό ανάμεσα στην
Ιερουσαλήμ και στην Αθήνα, ανάμεσα στην πίστη και τη φιλοσοφία.
Από κοινού η φιλοσοφία και η Βίβλος ισχυρίζονται ότι τελικά
υφίσταται μία τέτοια οντότητα, μία οντότητα και μόνη, χρήσιμη
στον άνθρωπο. Αλλά αυτή η χρήσιμη και μοναδική οντότητα η οποία
αναγορεύεται στη βίβλο αντιτίθεται στη χρήσιμη και μία οντότητα
η οποία αναφαίνεται στην ελληνική φιλοσοφία. Σύμφωνα με τη Βίβλο
το πλέον απαραίτητο πράγμα είναι η υπάκουη αγάπη. Σύμφωνα με
τη φιλοσοφία το πλέον απαραίτητο πράγμα είναι η ελεύθερη έρευνα.
Ολόκληρη η ιστορία της Δύσης μπορεί να ιδωθεί σαν μία
επαναλαμβανόμενη διαρκώς προσπάθεια προκειμένου να επιτευχθεί
ο συμβιβασμός ή η σύνθεση ανάμεσα στις δύο αυτές ανταγωνιστικές
αρχές. Όλες αυτές όμως οι προσπάθειες έχουν αναγκαστικά
αποτύχει. Σε κάθε σύνθεση όσο εντυπωσιακό και αν είναι ένα
στοιχείο της σύνθεσης θυσιάζεται παρόλα αυτά σίγουρα στο άλλο,
όσο και αν αυτό γίνεται με λεπτότητα. Η φιλοσοφία μετατρέπεται
ενάντια στη φύση της σε θεραπαινίδα της θεολογίας, ή η πίστη
μετατρέπεται ενάντια στη φύση της σε υποχείριο της φιλοσοφίας. Η
δυτική παράδοση δεν επιτρέπει τη σύνθεση αυτών των δύο
στοιχείων, επιτρέπει να συνδυάσουμε μόνον την έντασή τους. Αυτό
εξάλλου είναι και το μυστικό της δυναμικότητας της Δύσης. Η
δυτική παράδοση δεν προσφέρει κάποια τελική λύση αυτής της
θεμελιώδους αντίφασης, δεν προσφέρει μία κοινωνία χωρίς τις
αντιφάσεις της. Στο βαθμό που θα μπορούσαμε να συζητήσουμε για
ένα δυτικό κόσμο επίσης θα μπορούσαμε να συζητήσουμε για
θεολόγους οι οποίοι δεν εμπιστεύονται τους φιλοσόφους επίσης για
φιλοσόφους οι οποίοι ενοχλούνται από τους θεολόγους. Καθώς
συσπειρωνόμαστε κάτω από τη σημαία της δυτικής παράδοσης θα
πρέπει να συναισθανθούμε τον κίνδυνο να γοητευθούμε ή να
τρομοκρατηθούμε καθώς θα συμμορφωνόμαστε με αυτή, κάτι το οποίο
θα αποτελεί και το άδοξο τέλος της δυτικής παράδοσης.
Θα πρέπει να αφήσω αυτό το θέμα ανοικτό, δηλαδή εάν οι ίδιες
αρχές στις οποίες στηρίζεται η δυτική παράδοση, τουτέστιν η
φιλοσοφία και η θεολογία, μήπως μας επιτρέπουν να συζητήσουμε
για δυτική παράδοση σύμφωνα με τους όρους τους οποίους έχω
χρησιμοποιήσει. Επιτρέψτε μου να δηλώσω ότι είναι αδύνατο να το
καταφέρω αυτό σε μία τελική ανάλυση. Είναι όμως ανώφελο
συνέχεια να προσπαθώ να μιλώ με όρους οι οποίοι θα μπορούσαν να
αποδειχθούν ότι υπηρετούν την πλέον ακριβή ανάλυση. Τις
περισσότερες φορές το κριτήριό μας θα πρέπει να είναι σαν και
αυτό που εκφράζεται μέσα από τους στίχους του Έλληνα ποιητή: «δεν
θέλω όλα αυτά τα υψηλόφρονα πράγματα θέλω όλα όσα χρειάζεται η
πόλη» (Ευριπίδης, Απ: 16.
Nauck,
αποτελεί παραπομπή στα Πολιτικά του Αριστοτέλη 1277a
19-20). Στο βαθμό που συζητάμε πολιτικά, δηλαδή κατά σκληρό
τρόπο, είμαστε αναγκασμένοι να μιλήσουμε για τη δυτική παράδοση
λιγότερο ή περισσότερο μέσα στα πλαίσια τα οποία έχω
χρησιμοποιήσει.
Τώρα, μία από τις μεγάλες θεματικές ιδέες της δυτικής παράδοσης
είναι και η πολιτική ιστορία. Η πολιτική ιστορία αποτελεί ένα
χαρακτηριστικό της δυτικής παράδοσης αν τη δούμε σαν φιλοσοφία
ή επιστήμη από τη μία πλευρά, πίστη και αποκάλυψη από μία άλλη
πλευρά. Από τη στιγμή κατά την οποία η δυτική παράδοση
αποτελείται από δύο ετερογενή στοιχεία, καταρχάς θα πρέπει να
καθορίσουμε σε ποιο από τα δύο αυτά στοιχεία η πολιτική ιστορία
ανήκει. Σε αυτό το σημείο δεν θα μπορούσε να υπάρξει η
παραμικρή αμφιβολία όσον αφορά το θέμα της απάντησης. Καθώς οι
περίφημοι όροι «πολιτική» και «ιστορία» καταδεικνύουν ότι η
πολιτική ιστορία προέρχεται από την Ελλάδα και όχι από την
εβραϊκή παράδοση.
Κάποιος θα μπορούσε να ισχυρισθεί ότι το θέμα της πολιτικής
ιστορίας σχετίζεται με την ανθρώπινη δυναμική, βέβαια αυτή η
δυναμική θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με συμπάθεια. Η δύναμη
αντιπροσωπεύει ένα πολύ αόριστο όρο. Μάλλον λοιπόν ας μιλήσουμε
για το θέμα της ελευθερίας και της αυτοκρατορίας. Η πολιτική
ιστορία προϋποθέτει ότι η ελευθερία και η αυτοκρατορία είναι,
όχι κατά παράλογο τρόπο, ο μεγάλος στόχος της ανθρωπότητας,
επειδή η ελευθερία και η αυτοκρατορία αποτελούν τα νόμιμα
αντικείμενα του θαυμασμού. Η ελευθερία και η αυτοκρατορία
εκμαιεύουν τις πλέον μεγάλες προσπάθειες πολλών και μεγάλων
ανθρωπίνων τμημάτων. Αυτή η ένδειξη μεγαλείου είναι εντυπωσιακή.
Αυτό το μεγαλείο θα μπορούσε να ιδωθεί και να διαισθανθεί από
τον καθένα, και αποτελεί μία ένδειξη μεγαλείου, η οποία
επηρεάζει τη μοίρα του καθενός. Η ενασχόληση με την πολιτική
ιστορία είναι τεράστιο θέμα όσο και δημοφιλές. Η πολιτική
ιστορία απαιτεί ότι αυτό το τεράστιο και δημοφιλές θέμα
χρειάζεται μία δυναμική και δημοφιλή απάντηση. Η πολιτική
ιστορία αποτελεί μέρος της πολιτικής ζωής στην οποία πολλοί
συμμετέχουν. Ανήκει σε μία δημοκρατική πολιτική ζωή μέσα στην
πόλη. Η πολιτική ιστορία αποτελεί κάτι το σημαντικό μόνον και
εφόσον η πολιτική αντιπροσωπεύει κάτι το σημαντικό. Η πολιτική
ιστορία θα φθάσει πλήρως στο ύψος της, θα αποτελέσει παράγοντα
σημαντικότατο, μόνον εάν η πολιτική καταστεί κάτι το πολύ
σημαντικό. Όμως η πολιτική θα καταστεί παράγοντας πολύ
σημαντικός μόνον στους ανθρώπους οι οποίοι προτιμούν (όπως
έκαναν κάποιοι κάτοικοι της Φλωρεντίας) πρώτα τη σωτηρία της
πόλης τους σε σχέση με τη σωτηρία της ψυχής τους. Στους
ανθρώπους οι οποίοι έχουν εμποτισθεί από το πνεύμα της
δημοκρατικής αρετής, από το πνεύμα της πόλης.
Ακόμη οι άνθρωποι οι οποίοι έχουν κυριαρχηθεί από το πνεύμα της
πόλης δεν είναι ικανοί να γίνουν πολιτικοί ιστορικοί σύμφωνα με
την ολοκληρωμένη σημασία του όρου. Κάποιος αρχαίος κριτικός
έχει ισχυρισθεί ότι ο πολιτικός ιστορικός θα πρέπει να είναι
ά-πολις, χωρίς πόλη. πέρα από την επήρεια της πόλης. Αυτός ο
οποίος θα ασχοληθεί με θέματα πολιτικής ιστορίας θα πρέπει να
είναι κάτι το περισσότερο από απλός πολίτης ή ακόμη κάτι
περισσότερο από πολιτική προσωπικότητα. Θα πρέπει να είναι ένας
σοφός άνδρας. Η πολιτική ιστορία προϋποθέτει ότι ο σοφοί άνδρες
θεωρούν ότι η πολιτική ζωή είναι κάτι αρκετά σημαντικό ώστε να
την περιγράφουν με προσοχή και συμπάθεια, βέβαια όλη αυτή η
προϋπόθεση περιλαμβάνει κάτι το παράδοξο. Οι σοφοί άνδρες θα
έχουν πάντα την τάση να κοιτάζουν προς τα κάτω την πολιτική ζωή.
τη σπουδή της και τα ενοχλητικά σημεία της, τις αναλαμπές και
τις δόξες της. Πάνω από όλα θα θεωρούν ότι το τοπίο της
πολιτικής ιστορίας είναι θαμπό. Ο πολιτικός άνθρωπος έχει την
ισχυρή τάση να έχει μακροσκελείς συζητήσεις με βαρετούς
ανθρώπους σε αμφιλεγόμενα θέματα. Το 99% της πολιτικής, μπορεί
και περισσότερο, δεν είναι τίποτε άλλο παρά διαχείριση. Το πιο
συναρπαστικό μάλιστα κομμάτι της. η λήψη αποφάσεων, είναι
αδιαχώριστο από τις μεγάλες περιόδους της απλής αναμονής της
πράξης, η οποία συνίσταται στην αναστολή του διπόλου σκέφτομαι
και πράττω κάτι το ίδιο ορθά. Οι σοφοί μάλιστα άνδρες θα έχουν
πάντα την τάση να βλέπουν στην πολιτική ζωή ένα στοιχείο
παιδικότητας. Η σοφία η οποία ενδιαφέρεται σοβαρά για την
πολιτική πρέπει ως σοφία να αποδίδεται σε άνδρες οι οποίοι είναι
ή έχουν κατά κάποιο τρόπο παραμείνει παιδιά. Οι σοφοί της
Ελλάδας ήταν τέτοιοι άνδρες. Κάποιος αιγύπτιος ιερέας είπε σε
κάποιον Έλληνα: «Εσείς οι Έλληνες είσθε πάντα παιδιά. Ο κάθε
ένας από εσάς είναι νέος στην ψυχή. Για τον απλό λόγο ότι δεν
έχετε ούτε μία πεποίθηση η οποία είναι αρχαία, επίσης η οποία
προέρχεται από την αρχαία παράδοση, ούτε ακόμη ένα κομμάτι
μάθησης το οποίο να προκαλεί φόβο στον άνθρωπο ανάλογα με την
ηλικία του (Πλάτωνος Τίμαιος, 22b).
Ήταν λοιπόν η συνεύρεση του ελληνικού δημοκρατικού πνεύματος με
την ελληνική σοφία αυτή η οποία δημιούργησε την πολιτική ιστορία.
Η πολιτική ιστορία προϋποθέτει, έπειτα, την πίστη ότι η πολιτική
δραστηριοποίηση είναι εξαιρετικής σημασίας και επιπλέον ότι
συνιστά τη σοφία, η οποία φωτίζει αυτή την πίστη. Μολονότι όμως
αυτός ο παράγοντας αποτελεί μία αναγκαία συνθήκη της πολιτικής
ιστορίας, είναι φανερό ότι δεν αποτελεί αναγκαία συνθήκη αυτής.
Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης ήταν σοφοί άνδρες και πίστευαν ότι
η πολιτική δραστηριοποίηση είναι υψίστης σημασίας. Ακόμη όμως
δεν ήταν πολιτικοί ιστορικοί. Ποιος λοιπόν είναι ο ακριβής
χαρακτήρας αυτής της σοφίας, αυτής της ελληνικής σοφίας, ποια
θέματα της πολιτικής ιστορίας αφορά;
Δεν έχουμε τη συνήθεια να θέτουμε αυτό το ερώτημα. Θεωρούμε την
πολιτική ιστορία ως κάτι το δεδομένο. Μία παράδοση χιλιετιών μας
έχει πλήρως εξοικειώσει με την ύπαρξη της πολιτικής ιστορίας. Η
πολιτική ιστορία αποτελεί μέρος της όλης διακόσμησης ανάμεσα
στην οποία έχουμε μεγαλώσει. Επίσης για πολλούς αιώνες δεν
υπήρχε καμία επείγουσα ανάγκη να αναδειχθεί αυτή η ερώτηση η
οποία μόλις τώρα διατυπώθηκε. Αλλά όμως συγκεκριμένες αλλαγές
οι οποίες έχουν λάβει χώρα κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων
αιώνων μας αναγκάζουν να είμαστε πιο ακριβείς σε σχέση με τους
προκατόχους μας. Από τον 18° αι. περίπου έχει υπάρξει ένα
αυξανόμενο ενδιαφέρον για την ιστορία και μία συνεχώς
αυξανόμενη διάδοση της ιστορίας. Η πολιτική ιστορία προς το
παρόν αποτελεί απλά ένα κλάδο ανάμεσα στους πολλούς άλλους
κλάδους της ιστορίας και σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσαμε
να τον χαρακτηρίσουμε πιο σημαντικό ή κεντρικό από κανένα άλλο
τομέα της ιστορίας. Το περιεκτικό θέμα της ιστορίας δεν είναι
πλέον οι πολιτικές πράξεις και οι ομιλίες αλλά κάτι που
ονομάζεται πολιτισμός ή πνευματική καλλιέργεια. Κάθε τι το
ανθρώπινο θεωρείται ότι θα πρέπει να αποτελεί μέρος κάποιου
πολιτισμού ή πνευματικής τάσης. Το κάθε τι, ως εκ τούτου
στοχευμένα και η φιλοσοφία. Τώρα εάν η φιλοσοφία ουσιαστικά
αποτελεί μέρος και ένας τομέας που περιέχει πολιτισμό ή
πνευματική καλλιέργεια, τότε σε αυτή την περίπτωση η φιλοσοφία
δεν αποτελεί φιλοσοφία με τη στενή έννοια. Διότι η φιλοσοφία με
τη στενή έννοια αντιπροσωπεύει την προσπάθεια του ανθρώπου να
απελευθερώσει τον εαυτό του από τις συγκεκριμένες δεσμεύσεις
κάθε συγκεκριμένου πολιτισμού ή πνευματικής τάσης.
Η εξέλιξη της ιστορίας κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων
αιώνων έχει οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η φιλοσοφία σαν μία
πραγματικά ελεύθερη διερεύνηση έχει παύσει να είναι κάτι το
πλήρως καταληπτό, έχει σταματήσει να είναι κατανοητή ως νόμιμη
και απαραίτητη αναζήτηση. Για λόγους οι οποίοι είναι πολύ
προφανείς σε τέτοιο σημείο ώστε δεν χρειάζεται να δηλωθούν, δεν
μπορούμε να το αφήσουμε αυτό το σημείο ασχολίαστο. Αφ’ ής
στιγμής μάλιστα ο κίνδυνος για τη φιλοσοφία πηγάζει από την
ιστορία, είμαστε αναγκασμένοι να επαναθεωρήσουμε καθολικά το
πρόβλημα της ιστορίας. Η ιστορία σαν τέτοια έχει καταστεί
πρόβλημα για εμάς. Για να διευκρινίσουμε αυτό το πρόβλημα θα
πρέπει να επιστρέφουμε στην προέλευση της παράδοσης της
ιστορίας. Δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση να θεωρούμε ως
δεδομένο αυτό το οποίο η παράδοση της ιστορίας θεωρεί ως
δεδομένο. Θα πρέπει να θέσουμε το ερώτημα: Ποιος πρωτογενής
λόγος οδήγησε τους σοφούς άνδρες να γίνουν
ιστορικοί; Υπό αυτό το πρίσμα στρεφόμαστε στο Θουκυδίδη.
Από τους όχι και τόσους πολλούς σπουδαίους ιστορικούς αυτούς
τους οποίους η Δύση έχει δημιουργήσει, ο Θουκυδίδης θεωρείται
ως ο περισσότερο πολιτικός ιστορικός, ο μεγαλύτερος πολιτικός
ιστορικός στους αιώνες, ο άνθρωπος ο οποίος έχει κατανοήσει και
αρθρώσει πλήρως την ουσία της πολιτικής ζωής, τη ζωή της
πολιτικής όπως είναι πραγματικά, δηλαδή όχι την εφαρμογή των
αρχών της διακήρυξης της ανεξαρτησίας αλλά τη λειτουργία των
αρχών οι οποίες ήταν σε ισχύ στην αγορά της πολιτικής εξουσίας
στη Λουϊζιάνα κατά τη διάρκεια του σκληρού μεγαλείου της. Την
ίδια στιγμή ο Θουκυδίδης ήταν ένας Αθηναίος πολίτης ανθρώπινος
συνάμα και ευγενικός, όπως η εικόνα που έχουμε σχηματίσει γι’
αυτόν τον δείχνει. Εάν υπάρχει η σοφία πίσω από την πολιτική
ιστορία, εάν υπάρχει η σοφία η οποία δικαιολογεί την πολιτική
ιστορία, το πιο πιθανό είναι να βρίσκεται στις σελίδες, ή μεταξύ
των σελίδων της ιστορίας του Θουκυδίδη...
