ΕΚΗΒΟΛΟΣ

www.ekivolos.gr

http://ekivolosblog.wordpress.com

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ekivolos@gmail.com

«Όποιος σκέπτεται σήμερα, σκέπτεται ελληνικά,

«Κάθε λαός είναι υπερήφανος για την πνευματική του κτήση. Αλλά η ελληνική φυλή στέκεται ψηλότερα από κάθε άλλη, διότι έχει τούτο το προσόν, να είναι η μητέρα παντός πολιτισμού.»

U.Wilamowitz

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα

ΟΙ ΣΤΩΙΚΟΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΥΤΟΧΕΙΡΙΑΣ*

Ανδρέας Μάνος

Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

Η ζωή είναι το πολυτιμότερο δώρο που χάρισε ο Θεός στον άνθρωπο, κατά τη διδασκαλία του Πλάτωνος¹. Ως εκ τούτου, επειδή με καμία λογική και σε καμία περίπτωση ο Θεός δεν θα ευλογούσε τη βίαιη εξαγωγή από τη ζωή, η αυτοκτονία θα πρέπει να θεωρείται, γενικώς, πράξη απελπισίας και έσχατης απόγνωσης. Ο Γαλιλαίος αρνήθηκε την αλήθεια του για να σώσει τη ζωή του. Η αυτοκτονία, ωστόσο, είναι μια πραγματικότητα, συχνά επαναλαμβανόμενη κατά την πορεία των ενιαυτών. Τι είναι εκείνο που κάνει τον άνθρωπο να χάνει την αγάπη του για τη ζωή; Όταν ο κόσμος είναι οικείος και φιλικός, πρόβλημα σοβαρό δεν υπάρχει. Όταν όμως ο άνθρωπος νιώσει ξένος σε ένα σύμπαν χωρίς φως, όταν, όπως υποστηρίζει ο Α. Camus, σ' αυτή την εξορία, τη στερημένη από τις μνήμες και την προσδοκία, ο άνθρωπος αισθάνεται αβοήθητος, τα πράγματα είναι ριζικώς διαφορετικά. Αυτό το χάσμα μεταξύ του ανθρώπου και της ζωής του συνιστά αυτό που λέγεται συναίσθημα του παραλόγου. Όταν ο άνθρωπος σκέπτεται την αυτοκτονία, αυτομάτως γεννιέται ένας σταθερός σύνδεσμος μεταξύ αυτού του συναισθήματος και της έλξεως προς το μηδέν². Στη σύγχρονη πολιτισμική πραγματικότητα, με τη μεγάλη διαφορά μεταξύ του εξωτερικού πλούτου και του εσωτερικού κενού, εμφανίζεται αυξημένος ο αριθμός των αυτοκτονιών τόσο στη γρήγορη όσο και στην αργή μορφή τους. Και σε μια άλλη, παρωχημένη πολιτισμική περίοδο, η αυτοκτονία, όσο κι αν ακούγεται παράξενο, ήταν «της μόδας».

Κατά την ελληνιστική περίοδο, όπου παρατηρούνται μεγάλες πολιτικές μεταβολές, από τις οποίες βασικότερη είναι η μετάβαση από την πόλη-κράτος της κλασικής περιόδου στην κοσμόπολη των βασιλέων της νέας εποχής, άνθησαν τα φιλοσοφικά συστήματα των Στωικών, των Επικούρειων και των Σκεπτικών. Ο στωικισμός, ο οποίος μετρά φιλοσοφική δραστηριότητα σχεδόν πέντε αιώνων (301 π.Χ,-180 μ.Χ.), υπήρξε η σημαντικότερη φιλοσοφική σχολή των ελληνιστικών χρόνων, με ισχυρή επίδραση όχι μονάχα στους κύκλους των ανήσυχων συνειδήσεων της εποχής του, αλλά και στους μεταγενέστερους αιώνες μέχρι σήμερα, όπου η στωική διανόηση ασκεί την επιρροή της σε όσους είναι σε θέση να συνειδητοποιήσουν την αξία της. Η στωική φιλοσοφία, οφείλοντας το όνομά της στην Ποικίλη Στοά -εκεί άρχισε τα μαθήματά του ο Ζήνων ο Καιεύς, ο ιδρυτής του στωικισμού-, ανέπτυξε τον στοχασμό της σε τρεις περιόδους: Η αρχαία Στοά είχε ως εκπροσώπους τον Ζήνωνα τον Κπτέα, τον Κλεάνθη, τον Περοαίο. τον Αρίστωνα τον Χίο, τον Ήριλλο τον Καρχηδόνιο, τον Χρύσιππο τον Σολέα, έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Σχολής, τον Ζήνωνα τον Ταρσέα, τον Αντίπατρο τον Ταρσέα και τον Αρχέδημο, επίσης από την Ταρσό. Η μέση Στοά εκπροσωπείται από τον Βόηθο τον Σιδώνιο (ΐ 119 μΧ), τον Παναίτιο τον Ρόδιο, τον Ποσειδώνιο τον Απαμέα (135-51 π.Χ.), ενώ στη Ρώμη. κατά την περίοδο του εκλεκτικισμού, δεσπόζει η μορφή του Κικέρωνος (106-43 π.Χ.). Η τρπη περίοδος του στωικισμού, εκτεινόμενη στους δύο πρώτους αιώνες των αυτοκρατορικών χρόνων, έχει ως κύριους εκπροσώπους τον Αρειο Δίδυμο, τον Σενέκα, τον Επίκτητο και τον Μ. Αυρήλιο.

Προκειμένου το πρόβλημα της αυτοκτονίας να τεθεί και να συζητηθεί με τρόπο και με μέθοδο που να οδηγούν στην κατανόηση του όχι μόνον εκ μέρους των εχόντων ειδικά ενδιαφέροντα αλλά και εκ μέρους του κοινού, είναι αναγκαίο να γίνει μια πολύ συνοπτική έκθεση των βασικών αρχών της στωικής φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία δεν διακρίνεται μόνο σε λογική, φυσική και ηθική, αλλά καθένα από τα μόριά της είναι αδιάσπαστα συνδεδεμένο προς το άλλο και προς το σύνολο, ώστε να επιτυγχάνεται η λειτουργία ενός οργανικού όλου. Η φιλοσοφία, για παράδειγμα, μοιάζει με αγρό. του οποίου ο φράκτης είναι η λογική, τα δέντρα η φυσική και οι καρποί η ηθική. Λογική και φυσική έχουν ηθικές προεκτάσεις, ενώ η ηθική είναι θεμελιωμένη στο κατά φύσιν και κατά λό-γον ζην. Ο Ε. Brehier υποστηρίζει, ad hoc, ότι οι τομείς αυτοί της φιλοσοφίας είναι αμοιβαίως συνδεδεμένοι μεταξύ τους, αφού ένας και ο αυτός λόγος συνδέει στη διαλεκτική τις επόμενες προτάσεις, εγκαθιδρύει στη φύση τις αιτιακές σχέσεις των πραγμάτων, ενώ στον χώρο της συμπεριφοράς ο αυτός λόγος αποτελεί τη βάση της αρμονίας μεταξύ των πράξεων³.

Το κατά φύσιν, το κατά λόγον και το κατ αρετήν ζην οδηγούν στον ύψιστο των επιδιώξεων του ανθρώπου σκοπό που είναι η ευδαιμονία, νοούμενη ως ευροια βίου. μια καλίρροη ζωή έχουσα την έννοια της κανονικής κι αδιατάρακτης ροής των πραγμάτων, στο κοσμικό, το κοινωνικό και το ψυχολογικό επίπεδο⁴. Μοναδικός ευδαίμων είναι ένας ανεύρετος ή δυσεύρετος τύπος ανθρώπου, ο στωικός σοφός, ο κεκοσμημένος με όλες τις αρετές, οι οποίες μονάχα στον Θεό αρμόζουν. Αυτή, λοιπόν, η χωρίς μειονεκτήματα, όλβια, φιλόμουση, πολυτάλαντη κι εντελής παρουσία ήταν θεμιτό να τερματίζει βιαίως τη ζωή της. κάτω από ορισμένες συνθήκες. Οι Στωικοί επέτρεπαν στο πρότυπο αυτό του ανθρώπου, του οποίου η ευδαιμονία δεν διέφερε εκείνης του Θεού, για πέντε λόγους να τερματίζει βιαίως τη ζωή του. Κι επειδή η ζωή μοιάζει με συμπόσιο, οι λόγοι που μπορούν να το διακόπτουν, πρόωρα ή αιφνίδια, είναι αντίστοιχοι προς εκείνους που οδηγούν στην εύλογη εξαγωγή, στην πράξη της αυτοχειρίας. Για ποιους λόγους λύεται η συνέχεια ενός συμποσίου; α) Λόγω μεγάλης και αιφνίδιας ανάγκης, όταν λ.χ. ένας παλιός κι αγαπητός σε όλους τους συνδσιτημονες φίλος, με την ξαφνική παρουσία του, τους υποχρεώνει να αφήσουν τη διασκέδαση και να σπεύσουν να τον συναντήσουν β) λόγω της αισχρότητας των λόγων των συμποσιαστών γ) λόγω διαπίστωσης ότι τα εδέσματα είναι χαλασμένα ή νοσηρά' δ) όταν τελειώσουν τα εδέσματα· ε) εξαιτίας μεγάλης μέθης. Οι αντίστοιχοι λόγοι που οδηγούν τον σοφό στην αυτοχειρία είναι: α) η αδήριτη ανάγκη: ο Κόδρος θυσίασε τη ζωή του υπέρ της πατρίδος, κατά τον χρησμό της Πυθίας· β) το καθεστώς μιας τυραννίας η οποία εξαναγκάζει τους πολίτες να ενεργούν παρά τη θέλησή τους, παραβιάζοντας τα ιερά και τα όσια* γ) η μακρά ασθένεια, η παρα-κωλυτική της χρησιμοποίησης, εκ μέρους της ψυχής, του σώματος ως εργαλείου- δ) η μεγάλη πείνα και στέρηση, και ε) η αφύσικη μέθη που φτάνει οτα όρια της τρέλας⁵.

Και στις τρεις περιόδους του στωικισμού το ζήτημα της αυτοκτονίας απασχόλησε τους εκπροσώπους του. οι οποίοι, ωστόσο, είχαν και κάποιες διαφορές μεταξύ τους ως προς την αντιμετώπιση του προβλήματος. Ο Σενέκας της τρίτης περιόδου δίδασκε λχ. ότι η αυτοκτονία αποτελεί την έκφραση της ανθρώπινης ελευθερίας, ενώ οι του αρχαίου στωικισμού έβλεπαν την αυτοκτονία ως μία πράξη που εδικαιολογεπο κάτω από ορισμένες ουνθήκες. Σημειωθήτω ότι ο Ζήνων ο Κπτ-εύς, ο Κλεάνθης και ο Αντίπατρος ο Ταρσεύς ετερμότισαν οι ίδιοι, βιαίως, τη ζωή τους⁶. Οι Στωικοί υπήρξαν οι κύριοι κληρονόμοι της παράδοσης των Κυνικών, των οποίων η ανθρωπολογία και η ηθική δεν διαμορφώνονταν μέσα σε πολπν κοκοινωνικά ιδεώδη, αντίστοιχα εκείνων της πλατωνικής και της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Πράγματι, ο κυνικός τύπος ανθρώπου δεν αισθανόταν την ανάγκη ανταπόκρισής του σε κάποιο πολιτικό καθήκον, αφού η ελευθερία του ήταν θεμελιωμένη στην ατομική του ανεξαρτησία και στην απαλλαγή του από όλες πς δεσμεύσεις του πολιτικού βίου. Οι Κυνικοί προέβαλλαν ως αγαθό την αρετή, ως κακό την κακία, ενώ όλα τ' άλλα, περιλαμβανομένης και της ζωής, τα κατέτασσαν μεταξύ των αδιάφορων. Και οι αντιλήψεις τους αυτές δεν είχαν μονάχα θεωρητική, αλλά και πρακτική σημασία, αφού έφευγαν οικειοθελώς από τη ζωή, αυτοκτονώντας⁷. Ο άνθρωπος που δεν μπόρεσε να ζήσει τη λογική, κατά τους Κυνικούς, ζωή πρέπει να πεθάνει. Και το αυτό ισχύει και για τους αρχαίους Στωικούς. Ο J.M. Rist κάνει, ad hoc, ένα έξυπνο σχόλιο: αν ο άνθρωπος δεν ζει μια λογική ζωή, πώς θα αναγνωρίσει ότι η αυτοκτονία είναι η καλύτερη, εν προκειμένω, στάση; Συνεπώς, μό νον ο στωικός σοφός μπορεί να αυτοκτονήσει ή ο ανόητος, δεχόμενος σοφές συμβουλές⁸. Και με δεδομένο όπ ο σοφός είναι είδος ανεύρετο, εξάγεται το συμπέρασμα όπ δεν δικαιολογούνται παρά ελάχιστες αυτοκτονίες, πράγμα που δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια.

Οι ανωτέρω αυτόχειρες στωικοί διανοητές δεν νόμιζαν τον εαυτό τους σοφό, παρατηρεί ο Rist. Τότε γιατί αυτοκτόνησαν; Ο Rist για την επίλυση του προβλήματος δεν επιστρατεύει τους Κυνικούς, για τους οποίους ο καθένας, αν το ήθελε, θα μπορούσε να αυτοκτονήσει. Δεν επικαλείται ούτε τη διανοητική τους ανισορροπία. Πρώτα, ωστόσο, ας μνημονευθεί το ιστορικό της αυτοκτονίας του Ζήνωνος. Ο ιδρυτής του στωικισμού, γέρων, φεύγοντας από τη σχολή σκόνταψε και πέφτοντας έσπασε το δάκτυλο του {του χεριού ή του ποδιού). Τότε, κτυπώντας τη γη με το χέρι του φώναξε: «έρχομαι· γιαπ' με καλείς:», και τερμάτισε τη ζωή του με πνιγμό ή με αποχή τροφής⁹. Ο Rist υποστηρίζει όπ ο λόγος που τον οδήγησε στην αυτοκτονία δεν είναι το σπασμένο δάκτυλο, αλλά ένα σημάδι από τον Θεό, δηλωπ-κό τού ότι ήλθε η ώρα του να φύγει από τη ζωή. Και εδώ η ακοή του εν λόγω διανοητή ερεθίζεται από την ηχώ του πλατωνικού Φαίδωνος, αφού, προηγουμένως, είχε υποστηρίξει όπ ο Πλάτων στον Φαίδωνα και τους Νόμους αφήνει ανοικτή τη δυνατότητα της αυτοκτονίας για διαφορετικούς λόγους στον καθένα από τους διάλογους¹⁰.

Το πρώτο που κάνει ένας ερευνητής όταν έρχεται αντιμέτωπος με τέτοιες αντιλήψεις, προερχόμενες από έναν σοβαρό ερευνητή, είναι να τις ελέγξει, ώστε να πεισθεί ότι έτσι. όντως, έχουν τα πράγματα. Και τούτο ισχύει πολύ περισσότερο, όταν από την πρώτη σπγμή διαμορφώνεται μια στάση αμφιβολίας κατά πόσον ήταν δυνατόν ο πλατωνικός Σωκράτης να υποστηρίξει, κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, την αυτοχειρία. Και πρώτα ο Φαίδων. Ο Κέβης ρωτά τον Σωκράτη γιατί δεν επιτρέπεται σε κάποιον να αυτοκτονεί. Και τούτο μετά την όχι τόσο σαφή διατύπωση του τελευταίου: ού μέντοι ϊσως βιάσεται αύτόν (61ο9). Ο Σωκράτης παρατηρεί άτι μονάχα ο θάνατος εμφανίζεται με ένα μονοσήμαντο χαρακτηριστικό, δηλαδή θεωρείται ως κακό και ποτέ ως αγαθό, όπως συμβαίνει με όλα τα άλλα πράγματα, τα οποία άλλοτε εκλαμβάνονται ως αγαθά και άλλοτε ως κακά. Και αυτοί που κάποτε προτιμούν τον θάνατο από τη ζωή δεν είναι θεά-ρεοτο, παρατηρεί ο Σωκράτης, να «ευεργετούν" οι ίδιοι τον εαυτό τους (να αυτοκτονούν), αλλά να περιμένουν άλλον ευεργέτη, δηλαδή τον Θεό. Επειδή ο Θεός φροντίζει για τον άνθρωπο, ο οποίος είναι κτήμα του. Και ο Σωκράτης διδάσκει όπ, εξαιτίας τούτου, δεν είναι παράλογο όπ ο άνθρωπος δεν πρέπει να φονεύει τον εαυτό του, πριν ο Θεός διαμορφώσει τις συνθήκες μιας τέτοιας ανάγκης, όπως συνέβη με τη δική του περίπτωση (του Σωκράτη)¹¹. Αυτό το τελευταίο έκανε τον Rist να υποστηρίξει όπ ο Σωκράτης αφήνει ανοικτό ένα παράθυρο για το θεμιτό της αυτοχειρίας, άποψη που δεν μας βρίσκει σύμφωνους. Ο Rist, το σήμα της ανάγκης που εκπέμπει ο Θεός το συστοίχισε προς το ίσως του 61 c 9 (ού μέντοι 'ίσως βιάσεται αύτόν). Η άποψή μας είναι όπ το ίσως εδώ δεν σημαίνει την πιθανότητα, πράγμα που θα ερχόταν σε σύγκρουση προς τα όσα ακολούθως θα υποστηρίξει ο Σωκράτης, όπ και στην περίπτωση που ο άνθρωπος θα προτιμούσε τον θάνατο δεν είναι όσιο να αυτοκτονήσει, αλλά να περιμένει την ευεργεσία του Θεού, την οποία ο θάνατος συνεπάγεται. Συνεπώς, το ίσως εδώ σημαίνει "καθ' όμοιον τρόπο», σημείο που ανταποκρίνεται προς ό,π ο Σωκράτης δίδαξε προηγουμένως και μετά θα επαναλάβει, όπ όποιος επάξια μετέχει της φιλοσοφίας αντιλαμβάνεται τη φιλοσοφική ζωή ως «πρόβα··, μελέτη θανάτου, την ανεξαρτησία και κάθαρση της ψυχής από τα πάθη του σώματος, την πεποίθηση όπ η ψυχή των δικαίων χαίρει, μετά τον θάνατο, της επιμέλειας των καλών και σοφών θεών¹².

Η τοποθέτηση και η ανάλυση του προβλήματος στους Νόμους δεν δικαιώνει, πάλι, την άποψη του Rist ότι η εκ μέρους του πλατωνικού Σωκράτη απαγόρευση της αυτοκτονίας δεν είναι απόλυτη. Ο Σωκράτης, στο επίμαχο σημείο των Νόμων, διερωτάται ποιας τιμωρίας αξίζει εκείνος ο οποίος σκοτώνει ό,τι πιο αγαπητό και οικείο διαθέτει, τη ζωή του! Πράγματι, εδώ. ο πλατωνικός Σωκράτης επικρίνει τον αυτόχειρα, ο οποίος αφαιρεί βιαίως τη ζωή του, χωρίς να του το επιβάλει ο νόμος της πολιτείας, χωρίς να υφίσταται την πίεση κάποιας οδυνηρής και άφευκτης συμφοράς και. τέλος, χωρίς να νιώθει το βάρος μιας αβίωτης ντροπής, με μοναδική απιολογία τη δειλία και τη ραθυμία¹³. Και ο Χρύσιππος ο Στωικός υποστηρίζει ότι ο σοφός δικαιολογείται να αυτοκτονήσει κάτω από συνθήκες αβάστακτης θλίψης, ανίατης αρρώ-σπας. ακρωτηριασμού κλπ.¹⁴. Ο Rist, ερμηνεύοντας την ανωτέρω πλατωνική διδασκαλία των Λίό-μων, παρατηρεί όπ ο Σωκράτης επιτρέπει την αυτοχειρία υπό τις εν λόγω προϋποθέσεις. Ωστόσο, πιστεύουμε όπ ο Σωκράτης δεν στέλνει, με κανέναν τρόπο, ένα τέτοιο μήνυμα. Εκείνο που μάλλον θέλει να πει, σχηματικά, αν τον καταλαβαίνω σωστά, είναι όπ ο αυτόχειρ. αν ζούσε σε πολύ δύσκολες και αβάστακτες συνθήκες, θα είχε, τουλάχιστον, μια δικαιολογία για να αφαιρέσει τη ζωή του, χωρίς τούτο να σημαίνει όπ νομιμοποιείται το ενέργημά του. Τώρα όμως διαπράττει έγκλημα ένανπ του εαυτού του, αφού αυτοκτονεί από δειλία και τεμπελιά. Άλλωστε, αν ο Σωκράτης άφηνε ανοικτή την, υπό όρους, επιδοκιμασία της αυτοκτονίας, δεν θα υποστήριζε αμέσως παρακάτω όπ οι αυτόχειρες πρέπει να θάβονται χωρίς τιμές, οι τάφοι τους να είναι σε κάποια απόσταση από εκείνους των άλλων πολιτών και να μην φέρουν ούτε επιτάφια στήλη ούτε το όνομα του αυτόχειρος¹⁵. Κι αυτά χωρίς καμιά εξαίρεση.

Τα πλατωνικά κείμενα, όταν αναπτύσσουν επιμέρους θέματα, απαιτούν πολλή προσοχή κατά την προσέγγιση τους, της οποίας η επιτυχία εξαρτάται από τη γνώση του σύνολου έργου του Πλάτωνος, Παρόμοια και ο Αριστοτέλης οτα Ηθικά Νικομάχεια καταδικάζει την αυτοκτονία για λόγους αποφυγής της φτώχειας, των σκληρών ερωτικών απογοητεύσεων κι όποιου οδυνηρού συμβάντος, επειδή η στάση αυτή είναι εκφραστική δειλίας μπροστά στις δοκιμασίες¹⁶. Και κάτω από αυτή την ξεκάθαρη άποψη ο Rist βλέπει αριστοτελικά υπονοούμενα για το θεμιτό της αυτοκτονίας σε άλλες περιπτώσεις¹⁷, μολονότι καταγράφει τη σαφή αριστοτελική διδασκαλία ότι ο αι/τοκτονών υπό το κράτος της οργής όχι μόνον ενεργεί παρά τον ορθό λόγο και νό-μον. αλλά βλάπτει και την πολιτεία¹⁸.

Οι αρχαίοι Στωικοί διά του Χρυσίππου υποστήριξαν όπ οι σοφοί, κάτω από αβάστακτες συνθήκες, μπορούν, υπακούοντας στο στωικό καθήκον, να αποχωρούν βιαίως από τη ζωή, ενώ οι φαύλοι, επειδή δεν έχουν τη δυνατότητα να στηρίξουν μιαν εύλογη έξοδο τους, μπορούν να παραμένουν στη ζωή, παρ' όπ δεν πρόκειται ποτέ να γίνουν σοφοί, αφού ούτε της αρετής γίνονται κάτοχοι ούτε την κακία μπορούν να αποβαλουν'β. Οι της μέσης Στοάς δεν εμφανίζουν ουσιασπκές διαφορές από τους αρχαίους Στωικούς ως προς το θέμα της αυτοκτονίας. Οι εκπρόσωποι της πρώιμης στωικής διανόησης δεν ήταν της άποψης όπ η αυτοκτονία ήταν δπλωπκή της ανθρώπινης ελευθερίας, κάπ που ισχύει για τους συναδέλφους τους της ύστερης περιόδου. Ωστόσο, κανένας Στωικός δεν θα απέκλειε για τον σοφό τη δυνατότητα της εύλογης εξαγωγής από τη ζωή. Και στο σημείο αυτό προκύπτει ένα κρίσιμο ερώτημα: εάν η κατοχή της αρετής είναι επαρκής όρος για τη διασφάλιση της ευδαιμονίας, πράγμα που αποτελεί τη σταθερή άποψη των Στωικών, πώς ο στωικός σοφός, κάτοχος πάνω σε μόνιμη βάση της ευδαιμονίας, μπορεί να τερματίζει τη ζωή του μπροστά στους πόνους και τις αρρώστιες, οι οποίες, κατά τη στωική διδασκαλία, δεν μειώνουν την ευδαιμονία του σοφού²⁰;

Την κριπκή αστή ασκεί στους Στωικούς ο Αλέξανδρος ο Αφροδισεύς. ο οποίος υποστηρίζει ότι. αν είναι άτοπος ο ισχυρισμός ότι ο Ζευς θέλει να πεθάνει, εξίσου άτοπο είναι να θέλει να τερματίσει τη ζωή του ο μακαρίως ζων²¹. Και η αντίληψη αυτή θεμελιώνεται στη διδασκαλία των Στωικών ότι οι αγαθοί πάντοτε ευδαιμονούν, ενώ οι φαύλοι πάντοτε κακοδαιμονούν και η οποία υποστηρίζει περαιτέρω ότι η ευδαιμονία του Διός δεν είναι διόλου προπμότερη εκείνης των σοφών ανδρών²². Σ' αυτό το σημείο οι Στωικοί διαφέρουν στις αντιλήψεις τους. Ο Κλεάνθης διδάσκει όπ η αρετή -η τελειότης της φύσεως κάθε πράγματος²³- δεν χάνεται ούτε μειώνεται {όναπόβλητον), επειδή είναι το αποτέλεσμα μιας βέβαιης αντίληψης του πραγματικού. Ο Χρύσιππος, ανπθέτως. παρατηρεί ότι η αρετή μπορεί να χαθεί λόγω μέθης ή μελαγχολίας²⁴. Στη βιογραφία του Πλωτίνου ο Πορφύριος (3ος αι. μ.Χ.). αναφερόμενος στον εαυτό του, αποκαλύπτει όπ βρισκόταν στα πρόθυρα της αυτοκτονίας. Τότε ο Πλωτίνος, έχοντας την ικανότητα να διαισθάνεται τέτοια κι άλλα παρόμοια πράγματα, πήγε ξαφνικά στο σππτ του για να εκθέσει αναλυτικά πως η πρόθεσή του να αυτοκτονήσει δεν οφειλόταν σε κάποια λογική διεργασία, αλλά ήταν, μάλλον, το αποτέλεσμα μιας μελαγχολικής νόσου²⁵. Ως εκ τούτου, ο Πλωπ'νος προέτρεψε τον Πορφύριο να κάνει ένα ταξίδι για να επανεύ-ρει την ηρεμία του, πράγμα που έπραξε²⁶.

Για ποιους, λοιπόν, λόγους αυτοκτονεί ο σοφός: Ο θάνατος κατατασσόταν από τους Στωικούς μεταξύ των «αδιάφορων». Το γεγονός αυτό, από μόνο του, δεν δικαιολογεί την ένταξη του θανάτου, με τη μορφή της αυτοκτονίας, μεταξύ των «προηγμένων», των επιλεγομένων, γενικώς, τρόπων συμπεριφοράς. Ωστόσο, η αυτοκτονία μπορεί να επιλεγεί από τον σοφό ως τρόπος αντίδρασης, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις. Ποιες είναι αυτές: Ήδη έχουν επισημανθεί πέντε συγκεκριμένοι λόγοι και, πέραν τούτων, έχει προβληθεί ως λόγος ένα θεϊκά σημάδι, όπως, επίσης, έχουν καταστεί φανερές και οι δυσκολίες και τα προβλήματα που οι λόγοι αυτοί προκαλούν, απειλώντας την εσωτερική συνοχή του στωικού φιλοσοφικού συστήματος. Οι Στωικοί της αυτοκρατορικής περιόδου όχι μόνο δεν απέκλειαν my αυτοκτονία, αλλά υπεραμύνονταν αυτής. Ο Σενέκας ενισχύει πς απόψεις άλλων όπ η μεγάλη ηλικία, με όλα τα παρεπόμενά της, δικαιολογεί την αυτοκτονία. 'Οταν το βάρος των χρόνων εξασθενίζει επικίνδυνα τη διανοητική ρώμη του ανθρώπου, αφήνοντας γι' αυτόν μα μικρή πνοή ζωής, τότε, υποστηρίζει ο Σενέκας, δικαιούται ο άνθρωπος, ο σοφός να επιχειρήσει την έξοδο από το... ετοιμόρροπο οικοδόμημα!²⁷ Στο πλαίσιο των αντιλήψεων του Σενέκα όπ η αυτοκτονία είναι πράξη ελευθερίας εντάσσεται και η άποψη του όπ ο σοφός ζει όσο πρέπει* όχι όσο μπορεί²⁸. Ο Επίκτητος (2ος αι. μ.Χ.) διδάσκει σπ η θύρα της εξόδου από τη ζωή είναι πάντοτε ανοικτή, ενώ ο άνθρωπος, όπως το παιδί που σταματά το παιχνίδι όταν δεν του αρέσει, μπορεί να εισέλθει στη θύρα αυτή, όταν τα πράγματα της ζωής, κατά την άποψή του. φτάσουν στο επίπεδο της πλήρους απαρέσκειας²⁹. Ο άνθρωπος δεν είναι αιώνιος, αλλά μέρος του σύμπαντος, όπως η ώρα είναι μέρος της ημέρας. Έτσι, έρχεται στον κόσμο σαν την ώρα και φεύγει σαν αυτήν. Ως εκ τούτου, ο φρύγας Στωικός δεν βλέπει καμία διαφορά αν φύγει με πνιγμό ή με πυρετό³³. Ο στωικός τύπος του σοφού είχε και μιαν άλλη αρετή. Ήξερε να κάνει το καθετί στον καιρό του. Πράγμσπ. η αυτοκτονία θα μπορούσε να ήταν, σε μια σπγμή, η λογικότερη επιλογή³". Η διαφύλαξη της ζωής, σύμφωνη προς την ανθρώπινη φύση, επειδή δεν είναι πάντοτε αρμόζουσα προς αυτήν³², ενίοτε περιφρονείται μετ' εμφάσεως από τον σοφό.

Ο θάνατος δεν ήταν για τους Στωικούς κάτι κακό. PC αυτό δεν πρέπει να εκπλήσσει όπ η αυτοκτονία ήταν δηλωτική μιας λογικής κι ενάρετης στάσης. Γι' αυτούς υπάρχει μια λογική που οδηγεί στη βίαιη έξοδο από τη ζωή. Δεν είναι το αποτέλεσμα μιας ισχυρής βίωσης του παραλόγου, του ότι η ζωή δεν έχει κανένα νόημα και κανέναν σκοπό. Δεν είναι μια στιγμιαία ή συνεχής αναγνώριση του γελοίου χαρακτήρα των συνηθειών και των ο^υβατικστήτων της ζωής. Ο στωικός σοφός, έχοντας τόσο στέρεες αρετές όσο και οι νόμοι της φύσεως, κατέφευγε, στον κατάλληλο καιρό, στην αυτοκτονία. Πρόκεπαι για μια ακραία συμπεριφορά που γίνεται στον κατάλληλο καιρό της. Οι Στωικοί έπαιζαν το παιχνίδι της ζωής με έναν ιδιότυπο τρόπο, τον οποίο απέδιδαν, λανθασμένα από ένα σημείο και μετά, και στον Σωκράτη. Έπαιζαν με επιδεξιότητα περισσή το παιγνίδι της μπάλας -της ζωής-, αλλά για την ίδια την μπάλα υπήρξαν αδιάφοροι. Μια εκδήλωση της αδιαφορίας τους αυτής υπήρξε η αυτοχειρία.

Σημειώσεις

1. Πλατ..Νομ.. θ, 837c.

2. A Camus. Ο μύθος του Σίσυφου, ελλ. μετ. Β. Χατζηδημη-τρίου, Μπουκουμανης. Αθήνα 1973. σ. 13-14.

3. Ε. Brehier, Hisfoire de la philosoptv'e, 1. Paris 1931, o 299 Πβ. A A Long. Η ελληνιστική φιλοσοφία, ελλ. μετ. Στ. Δημόπου-λος/Μ. Δραγώνα-Μονάχου. Μ Ι.Ε.Τ.. Αθήνα 1987, α 194-196.

4. Πβ. Α. Μάνου, Η ευδαιμονία ως tupota βίου στην αρχαία στωική φιλοσοφία. Ινστιτούτο του Βιβλίου. Α Καρδαμίτσα, Αθήνα 2002. σ 33-34.

5. S.V.F, III. 190.37-191, 20 (Arnim).

6. Πβ. J.Μ. Rist. Stoic Philosophy. Cambridge University Press. (1969) 1960. Ο 233. 238-239. ΠΒ R.W Sharpies. Sloics. Epicureans ana Sceptics An Introduction to Hellenistic Philosophy. Routledge. London-NY. 1996, o. 106.

7. Πβ. Zeller-Nestle, Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας. Ελλ. μετ Χ Θεοδωρίδη, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1942. σ. 160-161. Πβ. Μ. Vegetti. ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, ελλ. μετ. Γ.Α. Δημητρακόπουλος. Τραυλός, Αθήνα (2000) 2003. ο. 269-272

8. Rist, ό.π.. ο. 240.

9. SV.F.. I, σ. 1-10 (Arnim)

10. Πβ. Rist ό.π... ο 202-203.234.

11. Πβ. Πλότ.. Φαίδ., 62ο 6-8: Ισως ταύτη ούκ άλο-γον μή πρότερον αύτόν άποκτεινύναι δεϊν, πριν ανάγκην τινά θεός έπιπέμψπ, ώσπερ και τήν νϋν ήμίν παρούοαν.

12. Πβ. Α.Ε. Taylor, Πλάτων. Ο άνθρωπος και το έργο του, ελλ. μετ I. Αρζάγλου, Μ.Ι.Ε Τ . Αθήνα 1990. ο. 219.

13. ηλότ.,Νόμ..θ,873 02-ΰ1.

14. S.V.F.. Ill, 167, 33-35.

15. Πλάτ . Λίομ , θ. 873 ά^8.ο

16. Αριστ ,ΗΘ. Νικομ . ΠΙ, 1116α 12-15.

17. first, άπ..σ. 236.

18. Αριστ.. Ηθ. Μκομ.. Ε15. 1138α 9-14.

19. S.V. F.. Ill, 187.36-168.4.

20. ΣτσίδΊθ. III. 261. 17 III. 152.9 111. 105. 19.

21. Στσ_Ιδιο, III, 190.11-20. Πβ Μάνου, cur., σ. 79-80. 22.S.V.F.. III. 14,9-13.

23. ΠΒ Μάνου, ό.π.. ο. 115.

24. S.V.F. III. 56. 38-40.

25. Για τη μελαγχολία, πβ. Χ. Ιωαννίδου. Η μεΛανχολιά. Η αρχαία ελληνική άποψη, Εκδ Γρηγόρη, Αθήνα 2005

26. Πορφυρίου, Περί του Πλωτίνου βίου. 21 (Loeb).

27. Σενέκα. Επτοτ.. 58,35 Πβ. Gretchen Reydams-Scriils. The Roman Stoics. Sell, Ftesponsibility and AHection. The University ot Chicago Press. Chicago-London 2005. o. 46-47.

28. Σενέκα, Επιοτ., 70.5. Πβ. Rist, ο.π.. ο. 247.

29. Επίκτπτου. Διατρ. I, κδ, 20-25 (Loeb). Πβ. L EdelSlein, The Meaning ol Stoicism. Harvard University Press. Cambndge-Massachusetts (1966) 1968. σ 7 κ.ε.

30. Πβ Επίκτητου, Διατρ. II. ε' 13-15 (Loeb).

31. Π3 Α.Α. Long. Η ελληνιστική φιλοσοφία. Σιαιικοί, Επικούρειοι. Σκεπτικοί, σ. 323.

32. Πβ στο ιδιο.

* Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ», τεύχος 98