Το μετρό και το ευπαλίνειο
όρυγμα.
Εντυπωσιακά αρχαία έργα χωρίς
τον... μετροπόντικα
Μιχάλης
Α. Τιβέριος
Τον τελευταίο καιρό συχνά γίνεται λόγος στον ημερήσιο Τύπο και
στα τηλεοπτικά κανάλια της χώρας για το υπόγειο μετρό που, με
αργούς αλλά σταθερούς ρυθμούς, φαίνεται να αποκτά επιτέλους η
Αθήνα. Χωρίς αμφιβολία, έχουμε να κάνουμε με ένα μεγάλο τεχνικό
έργο, για την επιτυχή αποπεράτωση του οποίου έχει επιστρατευθεί
και ξένη τεχνογνωσία μαζί με ανθρώπινο δυναμικό εκ της
αλλοδαπής, καθώς και... μετροπόντικες. Και όμως, λίγοι ίσως θα
γνωρίζουν ότι ανάλογα έργα κατασκευάζονταν στον τόπο μας πριν
από 2.500 και πλέον χρόνια με ελληνική τεχνογνωσία και από...
ελληνικά χέρια. Από τον Ηρόδοτο (III 60), τον πατέρα της
Ιστορίας, αντλούμε την παρακάτω λιγόλογη αλλά πολύ
χαρακτηριστική πληροφορία: «Οι Σάμιοι διατρύπησαν ένα βουνό,
εκατόν πενήντα οργιές ύψος, με μια σήραγγα. Το μήκος της είναι
επτά στάδια, ενώ το ύψος και το πλάτος της οκτώ πόδια. Κατά
μήκος αυτής της σήραγγας έσκαψαν ένα κανάλι, βάθους είκοσι
πήχεων και πλάτους τριών ποδιών, μέσω του οποίου με σωλήνες
έφεραν στην πόλη τους νερό από μια μεγάλη πηγή. Διευθύ- νων τις
εργασίες διόρυξης της σήραγγας αυτής και σχεδιαστής της ήταν ο
Ευπαλίνος, γιος του Ναυστρόφου, από τα Μέγαρα». Έχουμε την τύχη
να ιιας έχει σωθεί το μεγαλεπήβολο αυτό έργο (σχέδιο 1) και έτσι
μπορούμε να ελέγξουμε την ακρίβεια των πληροφοριών του Ηροδότου.
Συγχρόνως, συνειδητοποιούμε άμεσα το μέγεθος της επιστημονικής
γνώσης και τεχνογνωσίας, όπως και το βαθμό οργάνωσης και
πειθαρχίας του αναγκαίου εργατικού δυναμικού που απαιτούνταν
για τη σχεδίαση και εκτέλεση ενός τόσο μεγάλου έργου.
Κατά τον 6ο αι. π.Χ. η μοναδική πηγή (αριθ. 1) που θα μπορούσε
να τροφοδοτήσει με νερό την αρχαία πόλη της Σάμου, το σημερινό
Πυθαγόρειο, βρισκόταν όχι μόνον έξω από τα τείχη της πόλης
(αριθ. 5) αλλά και πίσω από ένα λόφο. Για να εφοδιάσουν την πόλη
τους οι Σάμιοι με το πολύτιμο νερό, θα έπρεπε να κατασκευάσουν
ένα «αφανές» υδραγωγείο, για να μη γίνεται εύκολα αντιληπτό σε
περίπτωση πολιορκίας από τους εχθρούς, οπότε η πόλη τους θα
καθίστατο εξαιρετικά ευάλωτη. Με υπόγειους πήλινους σωλήνες
έφεραν το νερό της πλούσιας πηγής (αριθ. 1) στο βόρειο άνοιγμα
μιας υπόγειας σήραγγας μήκους 1.040 μ. (αριθ. 2) που έσκαψαν στα
σπλάχνα του λόφου, ύψους 237 μ., από σκληρό ασβεστόλιθο. Κατά
μήκος της ανατολικής πλευράς αυτής της σήραγγας (αριθ. 2-3),
ανοίγματος 1,80x1,80
μ., έσκαψαν ένα κανάλι που είχε πλάτος 0,60 μ. και βάθος γύρω
στα 3 μ. στην αρχή, ενώ προς το νότιο άκρο του (αριθ. 3) έφτανε
τα 8,50 μ. Μέσα σ’ αυτό το κανάλι, που είχε μια κλίση της τάξης
των 5%οο περίπου, τοποθέτησαν τους πήλινους σωλήνες με τους
οποίους οδηγούσαν το νερό της πηγής προς την πόλη και μάλιστα
προς μια σημαντική κρήνη της, η οποία όμως δεν έχει εντοπιστεί.
Η ανεύρεση και μελέτη του σημαντικότατου αυτού τεχνικού έργου
της αρχαιότητας μας επέτρεψε να γνωρίσουμε και ορισμένες άλλες
κατασκευαστικές του λεπτομέρειες. Οι εργασίες διάνοιξης του
ορύγματος άρχισαν συγχρόνως και από τα δύο άκρα του (αριθ. 2 και
3), προφανώς προς εξοικονόμηση χρόνου. Τα δύο συνεργεία ξέρουμε
ότι συναντήθηκαν, με μικρή απόκλιση, σε μια απόσταση γύρω στα
620 μ. (αριθ. 4) από το βόρειο άνοιγμα (αριθ. 2). Ο αρχιτέκτων
Η.
Kienast,
που έχει μελετήσει το μεγάλο αυτό έργο, υποδιευθυντής σήμερα του
Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Αθήνας, υπολογίζει ότι
η ολοήμερη εναλλασσόμενη εργασία με το πικούνι (σφυρί με μυτερές
απολήξεις), με το οποίο δούλευαν οι λιγοστοί εργάτες (πιθανόν
μόνο δύο μπορούσαν να εργάζονται συγχρόνως σε κάθε άκρη του
ορύγματος), θα προχωρούσε καθημερινά γύρω στα 0,15 μ. Έτσι
εκτιμά ότι η εκτέλεση του όλου έργου θα πρέπει να διήρκεσε 8-10
χρόνια.
Το πώς ακριβώς ο Ευπαλίνος έφερε σε πέρας το θαυμαστό αυτό έργο
θα μας το εξηγήσει ο Η.
Kienast
στην τελική δημοσίευση της ανασκαφής, που ήδη έχει ολοκληρωθεί.
Σημειώνω ότι σε δικά του γραπτά κείμενα βασίζονται και πολλές
από τις πληροφορίες που παρατίθενται εδώ, όπως και το σχέδιο που
τις συνοδεύει. Είναι πολύ πιθανόν ότι ο Ευπαλίνος θα
χρησιμοποίησε σταδίες και κάποιο είδος χωροβάτη, που θα τον
είχε στήσει και στην κορυφή του βουνού, απ’ όπου θα μπορούσε να
ελέγχει οπτικά και τα δύο άκρα του ορύγματος (αριθ. 2 και 3).
Αλλά εκτός από τη χρήση «πρωτόγονων» οργάνων, είναι σίγουρο ότι
γνώριζε καλά γεωμετρία και κυρίως διέθετε βαθιές εμπειρικές
γνώσεις. Όλα αυτά του επέτρεπαν να εντοπίζει και να διορθώνει τα
λάθη που προέκυπταν κατά τη διάρκεια των εργασιών και έτσι
κατάφερε να φέρει σε αίσιο πέρας το εκπληκτικό αυτό έργο.
Πότε ακριβώς έγινε το ευπαλίνειο όρυγμα δεν μας το λέει ο
Ηρόδοτος. Οπωσδήποτε όμως μέσα στον 6ο αι. π.Χ. Ίσως να ήταν ένα
από τα .περίφημα έργα που ο Αριστοτέλης (Πολιτικά Ε 1313b)
γνώριζε ότι έκανε στη Σάμο ο περίφημος θαλασσοκράτης τύραννος
Πολυκράτης στο τρίτο τέταρτο του 6ου αι. π.Χ. Δεν αποκλείεται
όμως να είναι ακόμη και παλαιότερο. Σε χρήση φαίνεται ότι ήταν
για 1.000 περίπου χρόνια, ενώ στη συνέχεια, με το πέρασμα του
χρόνου, εγκαταλείφθηκε. Στα νεότερα χρόνια, η πρώτη προσπάθεια
για να εντοπιστεί έγινε το 1853 από τον Γάλλο αρχαιοδίφη V.
Guerin.
Οι έρευνες μάλιστα αυτές φαίνεται να είναι οι πρώτες που
χρηματοδοτήθηκαν από το σαμιακό Δημόσιο. Είναι χαρακτηριστικό
ότι όταν ξαναβρέθηκε το ευπαλίνειο όρυγμα, πριν από το 1882,
υπήρχε σκέψη να ξαναχρησιμοποιηθεί για την ύδρευση της πόλης του
Πυθαγορείου, την ποια προόριζαν και πάλι για πρωτεύουσα του
νησιού.
Το ευπαλίνειο όρυγμα είναι, χωρίς αμφιβολία, ένα έργο που
δικαίως προκαλεί ακόμη και σήμερα ανείπωτο θαυμασμό. Η σύγκρισή
του με το αθηναϊκό μετρό νομίζω ότι δεν είναι άστοχη. (Μνημονεύω
εδώ και... ορισμένες άλλες σχέσεις του αθηναϊκού μετρό με την
Αρχαιολογία. Πλην των αρχαιοτήτων που αποκαλύφθηκαν κατά τη
διάρκεια των εργασιών διάνοιξής του, ο γενικός διευθυντής της
«Αττικό Μετρό Α.Ε.» Ουίλιαμ Στεντ, εκτός από μηχανικός, είναι,
όπως λέγεται, και αρχαιολόγος.) Η υπενθύμιση τέτοιων έργων από
την προγονική κληρονομιά ασφαλώς προκαλεί τη δικαιολογημένη
υπερηφάνεια των Νεοελλήνων για τους προγόνους τους. Η
προγονολατρία μας όμως αυτή, στείρα τις περισσότερες φορές, με
κανέναν τρόπο δεν δικαιολογεί και κυρίως δεν νομιμοποιεί
επιπόλαιες ενέργει- :. όπως αυτή του Υπουργείου Πολιτισμού, που
συμμετείχε σε πλειστηριασμό αρχαίων ελληνικών αγγείων του
γνωστού οίκου δημοπρασιών έργων τέχνης «Sotheby’s»
στο Λονδίνο. Πήρε δηλαδή ενεργά μέρος σε αγοραπωλησίες αρχαίων
αγγείων που χρυσοθήρες αρχαιοκάπηλοι εξήγαγαν παράνομα από τη
γειτονική μας Ιταλία. Είμαι σίγουρος ότι η ηγεσία του
Υπουργείου δεν συνειδητοποίησε πλήρως τις συνέπειες μιας
τέτοιας ενέργειας. Αλλά με το θέμα αυτό ίσως ασχοληθούμε μια
άλλη φορά.
«ΤΟ ΒΗΜΑ»,
09/01/1994
