ΠΛΑΤΩΝ: ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ
ΔΙΚΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ –
Στάντης Ρ. Ἀποστολίδης
Ἀπολογία καί Δίκη
ΓΙΑ
ΝΑ ΚΑΤΑΛΑΒΗ κανείς πλήρως καί νά ἐκτιμήσῃ στίς σωστές της
διαστάσεις τήν Ἀπολογία, ἐφόσον, πέραν τῆς τήρησης τοῦ π
ρ ο σ χ ή μ α τ ο ς λόγου δικανικοῦ ἐνώπιον δικαστηρίου,
δομεῖται πάνω στό γ ε γ ο ν ό ς τῆς δίκης τοῦ Σωκράτη —τῆς
σημαντικώτερης στούς αἰῶνες δίκης τοῦ Πνεύματος— κι ἀποκεῖ
ἀρύεται τή μέγιστη φιλοσοφική της ἀξία, ἀπαιτεῖται στοιχειώδης
γνώση τοῦ εἴδους τῆς δίκης, τῶν δικονομικῶν τύπων, τῶν
προβλεπόμενων σταδίων τῆς διεξαγωγῆς, μά καί τῆς σύνθεσης καί
τῆς λειτουργίας τῶν ἀθηναϊκῶν δικαστηρίων.
Φράσεις καί ρητορικές ἀποστροφές πού μοιάζουν κοινότοπες
ἤ δίχως νόημα ξεκαθαρίζονται, καί τό φαινομενικά γυμνό «σκηνογραφικῶν»
λεπτομερειῶν κείμενο συμπληρώνεται μέ τ’ ἀπαραίτητα
«πραγματολογικά», γιά νά καταστῇ δυνατή ἡ ἀνασύνθεση τῆς
πραγματικότητας, ὅπως ὁ ἴδιος ὁ Πλάτων τήν εἶχε βιώσει, καί στό
μέτρο βέβαια πού θέλησε νά τήν ἀναπαραστήσῃ, μέ θαυμαστή ὅσο κ’
ἐπιμελῶς κρυμμένη τέχνη. Ὁ χαρισματικός σκηνοθέτης τῶν
διαλόγων ἐπιλέγει ἐδῶ τύπο ἀφήγησης λιτό, ὥστε μετά βίας
ἀντιλαμβάνεται ἀκόμα καί τά ξεχωριστά στάδια τῆς δίκης ὁ μή
εἰδικός. Πλήν, μᾶλλον σ κ ό π ι μ α διαφοροποιεῖται ἡ γραφή
του, ἀκριβῶς γιά νά μεταφέρῃ ἀμεσώτερα τά σωκρατικά διδάγματα,
χωρίς λογοτεχνικά στολίσματα, μέ τήν ἀλήθεια ὠμή καί τό γέρο
νά διακηρύσσῃ πώς «αὐθόρμητα καί δίχως λόγο ψιλοδουλεμένο» θά τή
φανερώσῃ... (Προδοσία στό π ν ε ῦ μ α του δέ θάταν, ἐκ μέρους
του «μαθητῆ», ἕνα γραφτό ἐπιτηδευμένο, μέ παρεκβάσεις καί ζωηρές
περιγραφές νά τόν παρουσίαζε ἀπολογούμενον, ὅταν ἐκεῖνος τόσο
ἀπέριττα μιλοῦσε;..) Ὅπως ἐπίσης σ κ ό π ι μ α ἐπιδίωκε νά
προβάλῃ τήν ἐποχή, τό κλίμα, τίς περιστάσεις, τό ὕφος καί τό
ἦθος τῶν ἀνθρώπων πούδωσαν στό φιλόσοφο τό κώνειο, ἔντεχνα
παρεμβάλλοντας τρεῖς καί τέσσερεις φορές
τήν ἔκκληση: «νά μήν ἀγανακτοῦν» καί «νά μή θορυβοῦν»
οἱ δικαστές... Μά κι ἄλλες φράσεις, ἀόριστες σέ πρώτη ματιά,
σαφῶς ἀποσκοποῦν συγκεκριμένες νομικές διατάξεις ν’ ἀντικρούσουν,
ἤ, δανεισμένες ἀπ’ τό δικανικό λεξιλόγιο (πού καμώνεται πώς «δέν
κατέχει» ὁ ἀπολογούμενος) ν’ ἀνακαλέσουν στή συνείδηση
τῶν ἡλιαστῶν τούς ὅρκους πούχαν δώσει κ’ ἔμμεσα νά τούς
ἐπαναφέρουν στήν τάξη καί τό χρέος τους... Ὑπάρχει λ ό γ ο ς
λοιπόν, πού τηρεῖται ἡ «γενική συνθήκη» τῆς ἀπολογίας
ἐνώπιον δικαστηρίου καί δέν συντάσσει δοκίμιο ἀμιγές. Κι
ἀφοῦ τόν κ α τ α δ ί κ α σ α ν, τό π ο ι ο ί τόν δικάσαν,
και τ ί ἔχοντας ἀκούσει, σέ τ ί βουλλώσει τ’ ἀφτιά, καί σέ
π ο ι ό κλίμα σ’ αὐτή τήν παρωδία δίκης - ὅ λ α ἔχουν σημασία!
Πρωτίστως δέ, γιατί ἴδια «φαινόμενα» —κατά τήν πικρή ὅσο κι
ὀρθότατη πρόβλεψη τοῦ Σωκράτη: «Ή κακογλωσσιά τοῦ κόσμου κι ὁ
φθόνος θά μέ χαντακώσῃ, πού κ’ ἕνα σωρό ἐνάρετους ἀνθρώπους
φάγαν καί θέ’ νά φᾶνε· σιγά σ’ ἐμένανε μή σταματήσῃ!..»—
ἐπαναλαμβάνονται συστηματικά καί πλήττουν τούς καλύτερους!..
Μά καί δέν ἀρκεῖ ! Πρέπει νά μελετηθοῦν ἐπιπροσθέτως: α) Τό
κατηγορητήριο πού τοῦ ἀπαγγέλθηκε καί συνακόλουθα ὁ νόμος ἤ οἱ
νόμοι πάνω στούς ὁποίους βασίστηκε. Τό πραγματικό περιεχόμενο
τῶν κατηγοριῶν καί τά ὑπονοούμενα πίσω ἀπό καθεμιά - πολιτικά ἤ
προσωπικά. β) Ἡ ζωή, ἡ πνευματική διαμόρφωση, ἡ σκέψη καί ὁ
κύκλος ἐπιρροῆς τοῦ Σωκράτη. γ) Τά φιλοσοφικά ρεύματα τῆς ἐποχῆς
πού εἴτε ἀσπάστηκε εἴτε ἀντιπολέμησε, κι ὁ ἀπόηχός τους στήν
ἀθηναϊκή κοινωνία. δ) Ἡ πολιτική ἱστορία τῶν χρόνων ἐκείνων,
χωρίς τήν ὁποία, οὔτε τά πρόσωπα, τά κίνητρα, τά σκοπούμενα τῶν
κατηγόρων εἶναι σαφῆ, οὔτε γιατί τ ό σ ο ἐπιτέλους ἐνώχλησε ἡ
στάση του...
Τέλος, μιάς καί δέ σώθηκε αὐτούσιο «πρακτικό» τῆς δίκης ἀλλ' ἡ
πλατωνική ἐκδοχή τῆς ἀπολογίας, ἀπαραίτητο γραμματολογικά ν’
ἀναλυθῇ ὁ χαρακτῆρας της, νά ἐπισημανθοῦν τά λογοτεχνικά της
τυχόν «πρότυπα», ν’ ἀνιχνευθῇ ἡ ἱστορικότητα τῶν περιεχομένων
της, ἡ πρώτιστη ἀξία της μεταξύ ἄλλων συναφῶν κειμένων κ' οἱ
ἀπώτερες ἐπιδιώξεις τοῦ συγγραφέα της...
Ἀπολογία, 17c-d· 20e· 21a (βλ. ὑ.52)· 27b·
30c.
